Lager- en middelbaar onderwijs

Door: Jan Schnerr - Laatst aangepast op: 18 mei 2020

Met dank aan Jan vd Kolk (Kairos/Sabeel) voor zijn inbreng en kritisch commentaar

Het lager- en middelbaar onderwijs in Israël

In dit artikel wordt onderwijs voor joodse en Israëlisch-Palestijnse leerlingen behandeld. Het onderwijs voor Palestijnen in de bezette gebieden, inclusief Oost-Jeruzalem zal in Kenniscentrum apart worden behandeld.

Inhoud

De structuur van lager- en middelbaar onderwijs
De sturing door de overheid
Ideologie in het onderwijs
‘Joods’ onderwijs naast ‘Palestijns’ onderwijs
Kwaliteit en ongelijkheid
De invloed van de geestelijkheid

1. De structuur van lager- en middelbaar onderwijs

Het systeem kent drie lagen: a. Kleuterschool, gemiddeld twee jaar waarvan een jaar verplicht, b. basisschool voor 6 tot 12-jarigen, c. middelbare school (‘mavo’) voor 12 tot 15-jarigen en hoger middelbaar onderwijs voor 14 tot 19-jarigen. De meeste leerlingen bezoeken staatsscholen. De scholen worden gefinancierd door de overheid.¹

Het basis- en middelbaar onderwijs kan naar levensbeschouwelijke achtergrond als volgt worden ingedeeld.

Seculiere (‘openbare’) staatsscholen; bieden het curriculum zoals voorgeschreven door het ministerie van Onderwijs, in het Hebreeuws.²
Orthodoxe staatsscholen (vooral religieus zionistisch en modern orthodox, ‘dati’); hetzelfde, gecombineerd met veel aandacht voor de joodse religie, traditie en cultuur. Sterke relatie met de kolonistenbeweging.
Ultra-orthodoxe scholen (‘onafhankelijk religieus’, ‘haredi’); concentreren zich voornamelijk op de studie van de Thora. Aan vakken – talen, wiskunde, etc. – die op de moderne arbeidsmarkt voorbereiden wordt weinig of geen aandacht geschonken.
‘Arabische’ scholen; vrijwel alle Palestijnen gaan hier naartoe. Staatscurriculum in het Arabisch, met aandacht voor de Arabische cultuur.³ Nb: Er zijn slechts enkele geïntegreerde joods-Palestijnse scholen in het land.
Er zijn ook private scholen.
De categorieën twee en drie worden vaak samen aangeduid als ‘national religious’.
Er is een apart schoolsysteem gecreëerd voor de kleine minderheid van Druzen.⁴

In bezet Oost-Jeruzalem kunnen de circa 250.000 Palestijnen uit drie schooltypen kiezen:⁵

Islamitische scholen. Deze staan onder zware druk om het Israëlische curriculum over te nemen.⁶
Private scholen, vaak van christelijke kerken en UNRWA-scholen. Deze staan via de financiering onder druk wat betreft curriculum.
Scholen onder toezicht van ministerie of gemeente; gebruiken het Israëlische curriculum.

Nb: De verbinding tussen het onderwijs voor de Palestijnse kinderen en hun cultuur en nationaal erfgoed dreigt te worden doorgesneden.

In lijn met de algemene demografische ontwikkeling in Israël groeien de leerlingenaantallen op de ultra-orthodoxe en de Israëlisch-Palestijnse scholen bovengemiddeld. Nog voor 2030 zullen deze twee populaties meer dan de helft van het aantal leerlingen op de lagere scholen leveren. De relatieve verwaarlozing van het onderwijs aan Palestijnse leerlingen (zie hieronder) en de zeer eenzijdige gerichtheid van het ultra-orthodox onderwijs wordt gezien als een sociaal-politiek en ook toekomstig economisch probleem.

2. De sturing door de overheid

Centraal curriculum

Het ministerie van Onderwijs schrijft voor alle scholen in het land het curriculum voor. De mate van standaardisatie en centralisatie is aanzienlijk. Langs deze weg worden door de overheid opvattingen over staat en maatschappij overgebracht via het onderwijs. Een voorbeeld is de tekst over religie en liberale democratie in de joodse staat.⁷ De gecentraliseerde structuur betekent dat de lokale overheid weinig bevoegdheden heeft en dat iedere hervormingspoging een lange bureaucratische weg te gaan heeft.

Meer recent bleek uit een aanwijzing van de minister van Onderwijs aan de scholen, dat de inhoud van de lesstof in bepaalde omstandigheden toch onderwerp kan zijn van korte termijn politieke overwegingen⁸ en een terrein wordt voor het uitvechten van ideologische geschillen. Het gaat in dit voorbeeld (maart 2020) om vereenvoudiging van de examenstof in verband met de corona-epidemie. “Only sections appearing on the focus list should be taught, and only in this context (…) and what can be skipped:

the authority or role of the Supreme Court and judicial independence
the conflict between Arabs and Jews
the principle of majority decisions and preservation of minority rights”
the separation of religion and state … enz.

De integratiefunctie van het onderwijs, ‘melting pot’

De eerste premier van Israël David Ben-Gurion, hechtte groot belang aan het onderwijs en het leger als instrumenten om van de immigranten uit Europa, Noord-Afrika en Azië één volk te maken met een Israëlische identiteit. Het onderwijs werd in belangrijke mate een instrument voor de opbouw van de staat en de vorming van een Israëlische identiteit. Om die reden verving zijn regering onderwijsinrichtingen die tot 1948 in handen waren van partijen, door staatsscholen.

Samenwerking onderwijs en leger

De doelstellingen uit de tijd van Ben-Gurion zijn springlevend in de samenwerking tussen beide instituties: onderwijs en leger. Kinderen raken vanaf jonge leeftijd vertrouwd met soldaten die scholen bezoeken en dagtochten naar legerplaatsen zijn geïntegreerd in het curriculum. Op veel scholen kunnen leerlingen training krijgen in het gebruik van vuurwapens. De schooltijd en de lange diensttijd in het leger, drie jaar voor jongens, twee jaar voor meisjes, zijn twee in elkaar overlopende etappen op weg naar volwassen worden.

Versmelting staat en religie

Het slaan van een brug tussen de joods-religieuze identiteit en de seculiere joodse identiteit is onvermijdelijk en essentieel voor wie op basis van het idee van een ‘joods volk’ een staat wil opbouwen met de daarbij behorende Israëlische identiteit. Dat proces is al begonnen bij de zionistische congressen rond 1900. De socioloog Baruch Kimmerling, die spreekt van ‘Israeliness’ schrijft, “The main characteristic of the social and political order in Israel is its definition as a “Jewish state,” in large measure blurring the boundaries between nationalism and religion in many societal spaces”.⁹ Dit heeft onder andere grote gevolgen voor het geschiedenisonderwijs: “(…) in Israel, even more than in any other society, the past, present, and future are intermingled; collective memory is considered objective history, and history is a powerful weapon”.¹⁰ Onderwijs is een zeer krachtig middel om kinderen hiermee vertrouwd te maken.

3. Ideologie in het onderwijs

Nb: Het thema ideologie in Israëlische schoolboeken zal op Kenniscentrum I/P uitgebreider worden behandeld in een afzonderlijk artikel dat met name gebaseerd is op het werk van Nurit Peled-Elhanan.

3.1 Ideologie vanzelfsprekend

Ideologische vorming van de jeugd is politiek nauwelijks een onderwerp van discussie in Israël. Als minister van Onderwijs dienen geregeld ideologisch sterk bevlogen politici, als Gideon Sa’ar (potentiële opvolger van Benjamin Netanyahu), Rafi Peretz (orthodoxe rabbi, brigade-generaal en hoofd legerrabbinaat), Naftali Bennett (oud-commandant elite legereenheid). Onder Sa’ar (2010) werd bijvoorbeeld aangekondigd dat het curriculum 2010/2011 zich meer zou richten op ‘zionistische en joodse waarden’ in plaats van ‘civics, democratic values, or Jewish-Arab coexistence’.¹¹ Die trend heeft zich sindsdien voortgezet.

3.2 Beeldvorming joden – Palestijnen

Voor meer kritische discussie, maar toch vooral buiten Israël, zorgde een studie van Nurit Peled-Elhanan¹² waarin zij onderzocht welke racistisch getinte teksten Israëlische schoolboeken bevatten en welke blinde vlekken deze bevatten ten aanzien van de geschiedenis van Israël en Palestina. Haar werk bevestigt het beeld van een gerichte en selectieve indoctrinatie van leerlingen in het basis- en voortgezet onderwijs. De kern van haar conclusies is: Palestijnen, inclusief de Israëlische Palestijnen, worden vrijwel uitsluitend genoemd in negatieve zin en worden gerepresenteerd in racistische cliché’s, als terroristen, vluchtelingen of primitieve boeren, de drie ‘problemen’ die zij vormen voor Israël.

Voor Israëlische Palestijnen is het een voortdurende frustratie dat zij, door geen invloed te hebben op de inhoud van het onderwijs, hun cultuur niet langs die weg aan hun kinderen kunnen doorgeven.

Nb: De Israëlische public relations heeft, ook in Europa, de indruk gewekt dat lesboeken op Palestijnse scholen haat zaaien tegen (Israëlische) joden.¹³ De Europese Unie toetst dit lesmateriaal in verband met de condities van de financiering van de Palestijnse Autoriteit.¹⁴ De bewering heeft betrekking op lesboeken in de bezette gebieden en wordt elders in Kenniscentrum behandeld. Een mechanisme om Israëlische schoolboeken op soortgelijke wijze te toetsen is er niet.

3.3 Toenemende invloed van de orthodoxie

De orthodoxe en ultra-orthodoxe (‘haredi’) stromingen in Israël hebben de laatste decennia een groeiende invloed op de inhoud en organisatie van het onderwijs. In de eerste plaats doordat zij een steeds groter aandeel van de bevolking vormen waarmee ook hun politieke invloed groeit. In de tweede plaats omdat de orthodox-religieuze overtuigingen een eenduidig fundament leveren voor de kernopvattingen van het Israëlische zionisme: de betekenis van de kolonisatie en annexatie van ‘Judea en Samaria’ (Westelijke Jordaanoever), de ‘eeuwige hoofdstad’ Jeruzalem, de begrippen ‘jood’ en ‘Joodse volk’ en de geschiedenis van dat volk, dat wil zeggen volgens de religieuze overlevering. Hierbij moet in aanmerking worden genomen dat de kolonisatie en eventuele annexatie van de (Westelijke Jordaanoever) een centraal thema in de huidige Israëlische politiek is geworden.

Citaat: All the Jews who grew up in Israel are products of the Jewish educational system, based on the Bible. This produces in their mind a set of ideological certitudes that cannot be eradicated.¹⁵

4. ‘Joods’ onderwijs naast ‘Palestijns’ onderwijs

Het officiële argument voor de scheiding in joodse en Palestijnse scholen is dat op deze wijze spanningen tussen etnische en religieuze groepen en in het bijzonder tussen joden en ‘Arabs’ zouden worden voorkomen. Critici van die scheiding zeggen dat dit de vervreemding van beide volksdelen juist heeft bevorderd. Daar komt bij dat artikel 2 van de State Education Act van 1953 bepaalt dat het nationale onderwijs is gebaseerd op, “… the values of the Jewish culture and the achievements of science, on the love of the homeland and loyalty to the State and the Jewish people, on practice in agricultural work and handicraft, on khalutzic (pioneer) training, and on striving for a society built on freedom, equality, tolerance, mutual assistance, and love of mankind.”¹⁶ Wat hier knelt is de joodse identiteit aan de ene kant en het democratische idee van integratie en vreedzaam samenleven anderzijds. De Wet op de Natiestaat (2018) heeft deze spanning in principe vergroot.

In Israël is wettelijk geregeld dat joodse en Palestijnse kinderen (moslims en christenen) dezelfde rechten op onderwijs hebben, dat er wordt gewerkt met lesprogramma’s op hetzelfde niveau en dat er wordt getoetst volgens dezelfde standaarden. Dat geldt ook voor toegang tot de universiteit. Onderwijs is gratis toegankelijk en verplicht. Joodse kinderen krijgen les in Hebreeuws, Palestijnse in het Arabisch (op alle acht universiteiten is Hebreeuws de voertaal). Meer dan een kwart van alle leerlingen in Israëls scholen zijn niet-joods, vrijwel allemaal Israëlisch-Palestijns. Een kleine minderheid van Palestijnen stuurt zijn kinderen naar ‘Hebreeuwse’ scholen of omgekeerd.

Vanaf 2008 is het onderwijsbudget zeer aanzienlijk gestegen. Van de OECD-landen besteedt Israël een vrij hoog percentage van het bruto nationaal product aan onderwijs. Hoewel formeel sprake is van non-discriminatie, lijkt de praktijk op vrijwel alle aspecten van het onderwijs anders zoals wordt gesteld door Human Rights Watch. De overheid spendeert per kind vele malen meer onderwijsbudget aan joodse dan aan Palestijnse kinderen wat onder meer tot uiting komt in de kwaliteit en beschikbaarheid van schoolgebouwen, leermiddelen en aantallen leerkrachten.¹⁷¹⁸¹⁹ Waarschijnlijk heeft ook het veel grotere uitvalpercentage op Palestijnse scholen hier mee te maken. Aanzienlijke aantallen Israëlische Palestijnen volgen hoger onderwijs in Jordanië.

In de afgelopen decennia heeft de regering herhaaldelijk verbeteringen aangekondigd op het punt van financiering van het onderwijs aan ‘Arabs’.²⁰ Los van de vraag of van deze plannen veel terecht komt (sommige lopen tot 2022) is de algemene trend niet gunstig. Een signaal in die richting is de Wet op de Natiestaat. De wet bevat talrijke mogelijkheden tot discriminatie, niet alleen op het gebied van het onderwijs.

Pogingen om gezamenlijk onderwijs tot stand te brengen zijn in de vorm van de beweging ‘Shared Life Education’, ontstaan na twee episodes van grote spanningen. Ten eerste botsingen tussen de politie en de Israëlisch-Palestijnse bevolking in 2000 ten tijde van ‘mars’ van de politicus Sharon over het religieuze al-Aqsa complex. En een stimulans bracht vervolgens de militaire operatie in 2014 in de Gazastrook. SLE is een beweging van joden en Palestijnen van onderop en niet duidelijk of er door de regering meer dan lippendienst aan wordt bewezen.

Algemene beeld:

Het Israëlische lager- en middelbaar onderwijs is een sector die sterk is gecentraliseerd, waarin een segregatie op etnische en religieuze basis is doorgevoerd die gepaard gaat met discriminatoir financieringssysteem. Ook christelijk-Palestijnse scholen lijden onder dat laatste.²¹

5. Kwaliteit en ongelijkheid

Het Israëlische onderwijs heeft om te beginnen een algemeen kwaliteitsprobleem: volgens het Program for International Student Assessment in 2018 scoren Israëlische jongeren lager dan het OECD-gemiddelde op leesvaardigheden, wiskunde en algemene ontwikkeling (‘science’). Daarbij gaat het om een gemiddelde. Er zijn drie groepen die onder dat gemiddelde scoren:

Ultra-orthodoxen
Israëlische Palestijnen
Mizrahi (Joden afkomstig uit Noord-Afrika en het Midden-Oosten)

De eerste twee groepen groeien qua aantal het snelst. Zie voor de demografische cijfers hier en hier. Het onderwijs aan de ultra‐orthodoxe en Israëlisch-Palestijnse jeugd biedt weinig op het gebied van democratische rechtsstaat of vaardigheden die een succesvolle deelname aan het economisch leven bevorderen. Maar ook de seculiere en de (gematigder) orthodoxe staatsscholen scoren op internationale PISA- en TIMSS-tests matig. De indruk bestaat dat het onderwijssysteem niet loskomt van oude structuren en die de religieuze en sektarische conflicten tussen Israëliërs versterkt.²²

De ongelijke kwaliteit tussen joodse en Israëlisch-Palestijnse leerlingen wordt al jarenlang opgemerkt: een rapport uit 2001 van Human Rights Watch, van het Follow-Up Committee for Arab Education uit 2007 en van het Higher Arab Monitoring Committee uit 2012.

Hoewel de kloof in kwaliteit tussen onderwijs voor joden en Israëlische Palestijnen in recente jaren kleiner is geworden²³ is die kloof nog steeds aanzienlijk, bijvoorbeeld volgens het Taub Center for Social Policy Studies in Tel Aviv (2018) en blijkens internationale vergelijkingen in het kader van het PISA-programma.

6. De invloed van de geestelijkheid

Direct na het ontstaan van Israël als joodse staat werd de toen nog seculiere leiding van de zionistische beweging gedwongen tot een compromis met de religieuzen. Hun ideaal van één onderwijssysteem voor alle jongeren werd verlaten in de Nationale Onderwijs Wet van 1953. De wet erkende de religieuze staatsscholen als aparte, door de staat gefinancierde zuil. Daarnaast ook een indertijd qua omvang marginaal “Independent Education”-systeem voor ultra-orthodoxen (de ‘haredi’, zie onder 1 hierboven) dat met minimaal overheidstoezicht mocht functioneren en overigens subsidie ontving. Dit laatste systeem is sinds de jaren ’90 met een ongekende opmars bezig als gevolg van de groei van het aantal haredi.²⁴ Een poging in 2003 om deze scholen toch een (modern) lesprogramma op te leggen strandde vanwege de grote politieke invloed die de ultra-orthodoxen en daarmee hun rabbi’s inmiddels hadden. Bij de leiders van deze gemeenschap concentreert zich zowel politieke macht als geestelijke leiding.

In Israël is een intensieve discussie gaande over de snelle groei van het aantal haredim. Hun politieke macht is één kant van de zaak, maar dat aspect leidt snel tot meningsverschillen in de rest van Israël: de haredim vormen namelijk coalities met Likoed. De discussie concentreert zich mogelijk om die reden op het onderwijs. Als de bevolkingsprognoses kloppen en als bovendien het ultra-orthodoxe onderwijs, met name voor jongens, zijn eigen extreem religieuze curriculum blijft volgen dan wachten Israël op termijn grote economische problemen.²⁵

Literatuursuggesties:

Peled-Elhanan, Nurit. “Palestine in Israeli School Books: Ideology and Propaganda in Education.”, I.B. TAURIS, NY/GB, 2012
Lombard, Roland et Marilyn Paccouret. Israël-Palestine: le conflit dans les manuels scolaires. Editions Syllepse-Collection “Arguments et mouvements”, 2014 (http://clio-cr.clionautes.org/israel-palestine-le-conflit-dans-les-manuels-scolaires.html – .VLZ7HSiCgvJ)
Pappe, Ilan. ‘The Idea of Israël. A history of Power and Knowledge‘. Verso, 2014.
Leavy, A. The Failure of Education Policy in Israel: Politics vs. Bureaucracy. University of Pennsylvania Scholarly Commons, 2010
Firer, R. ‘The presentation of the Israeli-Palestinian conflict in Israeli history and civics textbooks’. In R. Firer, & S. Adwan (Eds.), The Israeli-Palestinian conflict in Israeli history and civics textbooks of both nations. Hannover. Georg-Eckert-Institute für Internationale Schulbuchforschung Verlag Hahnsche Buchhandlung. 2004.
Podeh, E. ‘The Arab Israeli conflict in Israeli history textbooks, 1948-2000’. London: Bergin and Garvey. 2002
Kimmerling, Baruch. The Invention and Decline of Israeliness. State, Society, and the Military. University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London, 2001 (paperback, 2005)

Citaten:

“But I think these historians [de “new historians”] and the turmoil they caused with their books failed to seriously change the Israeli understanding of 1948 because all reforms to the education system were effectively blocked by the right wing.” Lia Tarachansky in een interview met Noam Sheizaf, website +972, 17 oktober 2012
“Collectief geheugen komt niet uit de lucht vallen. Dat wordt opgebouwd via het onderwijs. Met onderwijs bedoel ik: thuis, school, de jeugdbeweging en – in Israël heel belangrijk – het leger. En natuurlijk ook door de regering en in toenemende mate de media. Dat gaat overal ter wereld zo. In Israël is de Nakba daarin een centraal thema.” Motti Golani, Israëlisch historicus, TROUW, 19 november 2016
All the Jews who grew up in Israel are products of the Jewish educational system, based on the Bible. This produces in their mind a set of ideological certitudes that cannot be eradicated. http://www.redressonline.com/2017/05/israel-a-curious-national-home/
13 mei 2017 Ury Avnery
“The upper layers of Ottoman and Mamelukes, Arabs and Crusaders, Byzantines and Romans and Greeks and Persians were uncovered and removed in order to lay bare the ancient layer of the Children of Israel and to prove the Bible right. (…)
Incredible as it sounds, four generations of devoted archeologists, with a burning conviction and huge resources, did produce exactly: Nothing.” Avnery, 03/01/2015, http://zope.gush-shalom.org/home/en/channels/avnery/1420212779/

Tags: CURRICULUM, DISCRIMINATIE, haredi, ISRAEL, israëlische palestijnen, KWALITEIT, ONDERWIJS, ORTHODOX, RELIGIEUS, seculier, ULTRA-ORTHODOX