Mizrahi

Door: Jan Schnerr - Laatst aangepast op: 4 oktober 2019

Mizrahim, de ‘vlucht’ van de oriëntaalse joden naar Israël

De kern van het verhaal

De 800.000 á 900.000 joden die indertijd in de Arabische landen leefden zijn kort na de oprichting van de joodse staat massaal naar Israël geëmigreerd. Eerst de joden uit Jemen, kort daarna die uit Irak en de eerste stroom uit Marokko. De grote stroom uit Marokko kwam ten tijde van de onafhankelijkheid in 1956. Anderen, onder meer uit Irak, kwamen begin jaren ’60. Tenslotte volgden de joden uit overig Noord-Afrika, met uitzondering van de Algerijnse joden die vrijwel allemaal naar Frankrijk gingen. Na 1967 bleven alleen in Turkije en Iran nog enigszins omvangrijke groepen joden. Substantiële aantallen joden uit Noord-Afrika en het Nabije Oosten gingen overigens naar Frankrijk, de VS, Canada en Latijns-Amerika.
Deze sefardische joden of ‘sefardiem’, in Israël gevat onder het bredere term Mizrahim (joden uit  het Arabische cultuurgebied) werden binnen Israël ernstig gediscrimineerd, een probleem dat in mindere mate tot op vandaag de dag bestaat. Zij werden door de Ashkenasische joden die uit (voornamelijk Oost-) Europa kwamen, met de nek aangekeken. De neergang van de Arbeidspartij (vroeger: Mapai) en de opkomst van Likoed (voorheen: Heroet) kan zonder deze historie niet volledig begrepen worden.
De komst van de Mizrahim, die tot de instroom van de ‘Sowjet-joden’ begin jaren ’90 de meerderheid van joods Israël vormden, is volgens de officiële lezing van Israël het gevolg van antisemitisme in de herkomstlanden en de zionistisch geïnspireerde wens om naar de joodse staat te komen. Onderzoek laat zien dat deze factoren niet van doorslaggevend belang waren.11 Maarten Jan Hijmans. ‘Het verbazende vertrek van de Mizrahim. Hoe de Joden uit de Arabische landen alles achter zich lieten en in een paar jaar naar elders vertrokken.’ MA Scriptie voor het vak Midden-Oosten Studies, Amsterdam, 23 september 2018 Deze ideologisch geïnspireerde ‘aanpassing’ van de geschiedenis is gepaard gegaan met een van bovenaf gestuurde campagne tot ‘ont-arabisering’ van deze Arabische joden.

Nb:
Het onderstaande, inleidende artikel is mede gebaseerd op de MA-scriptie: Het verbazende vertrek van de Mizrahim. Hoe de Joden uit de Arabische landen alles achter zich lieten en in een paar jaar naar elders vertrokken, door journalist Maarten Jan Hijmans. De volledige tekst van deze scriptie is met toestemming van de auteur opgenomen als bijlage.

1 Mizrahim, Ashkenazim, Sefardim

Mizrachische joden zijn joden die oorspronkelijk uit Arabische landen in Noord-Afrika, het Midden-Oosten en de Kaukasus komen. ‘Sefarad’ betekent Spanje en de term Sefardisch duidt op joden uit het Moorse Spanje die in 1492 uit Spanje en Portugal werden verbannen of vertrokken en terecht kwamen in het gebied van Marokko en Noord-Afrika, Noordwest-Europa tot Bulgarije. Vanuit Europese optiek geeft ‘sefardisch’ vooral het onderscheid aan ten opzichte van de toen al in Europa aanwezige joden, de oorspronkelijk Jiddisch sprekende Ashkenasische joden en heeft het vooral een religieuze connotatie. In niet-Europese ogen zijn ‘Sefardisch’ en ‘Mizrachisch’ (oosters, oriëntaals) meer of minder overlappend, maar niet alle Sefardiem zijn Mizrahim. Zij noemen zich in Israël bij voorkeur Mizrahim, waarbij de connotatie ook de verwantschap is met de Arabische cultuur.

2 De immigratie

De belangrijkste factor die de massale instroom van oriëntaalse joden in Israël veroorzaakte was dat de nieuwe staat Israël tot de slotsom kwam dat er door de moord op de joden in Europa een acuut tekort aan nieuwe inwoners, in casu joden dreigde dat alleen kon worden opgelost door de joden uit de Arabische landen naar Israël te halen. Al in de jaren ’40, toen informatie over wat er in Europa gaande was door druppelde, werd besloten tot een heroriëntatie. Tot dan toe ging de zionistische beweging, zowel in het Westen als in het toenmalige Palestina, ervan uit dat met name joden uit westerse landen de nieuwe staat zouden gaan bevolken.

Toch speelden ook andere factoren een rol. Het opkomende Arabisch nationalisme na het instorten van het Ottomaanse Rijk vergrootte de druk op etnische minderheden, ook op joodse gemeenschappen hoewel die vergaand cultureel geassimileerd waren (en bijvoorbeeld Arabischsprekend waren). De oorlog van 1948 waarbij joodse strijdgroepen honderdduizenden Palestijnse Arabieren verdreven of op de vlucht deden slaan zette veel kwaad bloed. Zionistische opvattingen speelden nauwelijks een rol bij de massale immigratie van Arabische joden die kort na de oprichting van de staat Israël op gang kwam. Het zionisme sloeg niet aan in de Arabische landen, en het zionisme zelf had aanvankelijk weinig tot geen belangstelling voor de ”Arabische Joden”.2Hijmans verwijst naar: Ella Shohat, ‘’The invention of the Mizrahim’’, Journal of Palestine Studies, Vol.29, No.1 (Autumn 1999) pp.5-20

In 1942 was de stroom joden vanuit Europa vrijwel tot nul gedaald terwijl tot het begin van de oorlog meer dan 95 procent van de immigranten vanuit Europa naar de zich uitbreidende joodse gemeenschap in Palestina was gekomen. De voorloper van de Israëlische regering, de ”Jewish Agency”, presenteerde in dat jaar het ”Plan van een Miljoen” (aangenomen in 1943). In dit plan werd het zwaartepunt van de aandacht van de zionistische beweging drastisch verlegd (overigens: al in de jaren ’30 werd hierover nagedacht3Hijmans: Esther Meir-Glitzenstein. “From Eastern Europe to the Middle East: The reversal in Zionist policy vis-à-vis the Jews of Islamic countries”. Journal of Israeli History, 18 June 2008, https://doi.org/10.1080/13531040108576148). Nu werden de Joden van de Arabische landen het belangrijkst. Ben-Goerion gaf bij de presentatie (het was op dat moment niet in te schatten wie de oorlog zou gaan winnen) uiting aan zijn vrees dat de “Hitler-methoden” ook buiten Europa zouden worden toegepast.4Hijmans: Yehouda Shenhav, The Arab Jews, Stanford: Standford University Press, 2006

In de jaren daarna werden joodse gemeenschappen actief bewerkt en werden clandestiene acties en zelfs gewelddadige provocaties opgezet. Zionistische leiders en de nieuwe Israëlische regering vanaf 1948 overtuigden de regeringen van Groot-Brittannië, Amerika en Frankrijk van de ernstige gevaren die de Joodse gemeenschappen in de Arabische landen zouden lopen. Die landen gingen in deze aannames mee en oefenden druk uit op de Arabische regeringen in landen als Jemen, Irak en landen in Noord-Afrika. Zij hielpen ook actief mee aan het vertrek van de Joden.5Hijmans, blz. 21-82

Een bijzondere geschiedenis: de Algerijnse joden6Uri Avnery. Waving in the first Row, 17 jan. 2015

In 1954 brak de Algerijnse bevrijdingsoorlog uit die één miljoen doden zou kosten, het merendeel aan Algerijnse kant. De Algerijnse joden kozen vrijwel allen de kant van de koloniale macht: Frankrijk. Dat had een achtergrond. In 1870 gaf de Franse regering deze joden de Franse nationaliteit. In 1954 deed het Algerijnse Bevrijdingsfront er veel aan om de joden aan zijn kant te krijgen. Tevergeefs. Uiteindelijk waren de joden zelfs prominent in de OAS, de extremistische Franse ondergrondse. Toen president de Gaulle de nederlaag erkende vluchtten de Algerijnse joden naar Frankrijk. Avnery stelt (na een aanslag in Frankrijk) dat “de oorlog tussen de Algerijnse moslims en de [Algerijnse] joden op Franse bodem doorgaat.”

3 Discriminatie

In de jaren ’50 vormden de recent ‘aangespoelde’ Mizrahim een enorm contrast met de grotendeels seculiere, Europese, redelijk goed opgeleide en allang in Israël gearriveerde Ahkenasische elite die alle posities van enig belang bezette in het bestuur, leger, diplomatie, economie, onderwijs en kunst en cultuur. Er werd openlijk neergekeken op deze donkere, slecht opgeleide, armoedige mensen met een levensstijl en gewoontes die zeer sterk afweken van norm die zich in joods Palestina had ontwikkeld. Het meest pijnlijke en op den duur meest fundamentele aspect van deze discriminatie was de ontkenning van het feit dat de oriëntaalse joden na tweeduizend jaar vergaand geïntegreerd waren in de Arabische culturen van hun geboorteland, Arabisch spraken, etc. Dat “lijken op een Arabier” botste met de in Palestina gegroeide zionistisch-Israëlische opvatting dat er geen groter verschil denkbaar was dan tussen Joden en Arabieren. Er werd gericht en consequent werk gemaakt van de ‘heropvoeding’ van deze ‘ongeciviliseerde massa’. De jonge joodse staat kon en/of wilde nog lange tijd weinig doen aan de dramatisch slechte woonomstandigheden van de Mizrahim.

Eind jaren ’70 barstte de bom met een openlijke rebellie. Mizrahim hadden zelfs naar Amerikaans voorbeeld een ‘Black Panter’-beweging opgezet. Het zich afzetten tegen de Ashkenasisch gedomineerde Arbeidspartij leidde tot een eerste verkiezingsoverwinning van Likoed: de keuze voor Likoed was ook een identiteitskwestie geworden. Toen in 1997 de leider van de Arbeidspartij Ehud Barak, de Mizrahim om vergeving vroeg voor de behandeling die hadden moeten ondergaan, hielp dat weinig meer.

4 De cultuur van de Mizrahi

Joden die uit Arabische landen naar Israël kwamen zijn, evenals hun vroegere Arabische omgeving, religieus ingesteld zonder daarbij fanatiek of fundamentalistisch te zijn. Zij waren zeer vertrouwd met die omgeving. Zij spraken Arabisch, hadden veel eet- en andere gewoontes van de meerderheidscultuur overgenomen en gaven hun kinderen vaak Arabische namen. Hun openheid tegenover die meerderheidscultuur stond in contrast met het isolement, ook wat betreft taal, van de joden uit de Oost-Europese ghetto-cultuur. Zij leefden merendeels in de steden, zoals Bagdad en onderhielden van daaruit vaak de interregionale contacten. Opvallend is het verschil tussen de extreme geloofsopvatting van de (Ashkenasische) ultra-orthodoxe Haredi en de gematigde en pragmatische geloofsopvattingen van de Mizrahim die zij hadden ontwikkeld in de context van nauwe culturele en economische banden met de islamitische meerderheid.7Sami Michael, speech at a conference in Haifa in June 2012, https://972mag.com/author-sami-michael-israel-is-the-most-racist-state-in-the-industrialized-world/52602/

5 De Mizrahi als politieke gemeenschap

Politiek zijn de Mizrahim juist overwegend een conservatieve factor gebleken. De linkse vredesbeweging was iets van de Ashkenazi-elite. De conservatieve religieuze (niet ultra-orthodoxe) partij Shas is dankzij de Mizrahim jarenlang gegroeid. In 1977 hadden de stemmen van de Arabische Joden Likud al aan de macht gebracht. De in 2013 overleden rabbi Ovadia Josef, sefardische opperrabbijn van Israël en oprichter en leider van de Shas partij heeft voor de Mizrahim veel betekend. Ury Avnery (12 oktober 2013): “He gave the Orientals back their lost dignity. He united them. It was a huge achievement.” Shas nam een wippositie in in de Israëlische politiek die in principe de mogelijkheid had geboden om politieke druk uit te oefenen voor meer sociale gelijkheid. In plaats daarvan heeft de partij echter vooral ‘successen’ behaald door veel overheidsgeld los te krijgen voor zijn eigen religieuze instellingen. Het onderwijs dat daar wordt gegeven is een enorme verloren kans geweest voor de achtergestelde Mizrahim die in dat onderwijs terecht kwamen. Onder de achtergestelde Mizrahim is het politieke rechts-extremisme sterk aanwezig gebleven.

6 De politisering van de “vlucht” van de Arabische joden

Israël is nooit teruggekomen van het ‘verhaal’ dat de oriëntaalse joden hals over kop moesten vluchten naar Israël en dat zij bevlogen zionisten waren. Hijmans laat zien, ook aan de hand van literatuur over deze kwestie, dat het eerste in zijn algemeenheid onwaar is en dat (angst voor) geweld te maken had met de oprichting van de staat Israël, de oorlog van 1948 en de etnische zuivering die daar plaatsvond. Verder zijn er duidelijke aanwijzingen dat Israël de hand heeft gehad in het aanwakkeren van angst en het uitoefenen van druk om joden te doen vertrekken.
Israël en de Israëlische geschiedschrijving heeft er veel aan gedaan om, ook achteraf, de episode van de komst van de Mizrahim te doen passen in de mythe van het ontstaan van de joodse staat. In een later stadium is deze geschiedenis zo ‘geredigeerd’ dat hij gepresenteerd kon worden als het spiegelbeeld (“een uitruil”) van de honderdduizenden Palestijnen die in 1948 hun land zijn ontvlucht.8Jonathan Cook: http://www.israeli-occupation.org/2012-10-01/jonathan-cook-israels-impossible-plan-for-refugees-is-just-a-stalling-tactic/

7 De huidige situatie

In zijn speech (zie noot 7) zegt de oorspronkelijk uit Irak afkomstige Sami Michael:
Until today, in most of the important state institutions and especially in the academic and cultural ones, we witness an under-representation of those who came from Arab countries. The Israeli left have adopted this approach and continues in its racist policy, amounting actually to a political symbolic suicide on its part, rendering itself an insignificant elitist cult in Israeli society. The other stronghold of racism is the ultraorthodox Jewish community in Israel. (…) To this very day, more than sixty years after the creation of the State of Israel, that rift has not yet been closed. Mentally it takes the form of racism, and socially it is expressed in a class gap.

 

Literatuursuggesties:

  • Bashkin, Orit. New Baylonians, New Babylonians, A History of Jews in Modern Iraq. Stanford California: Stanford University Press, 1974
  • Beinin, Joel. The Dispersion of Egyptian Jewry; Culture, Politics and the Formation of a ModernDiaspora. Berkeley/Los Angeles/ London: University of California Press, 1998
  • Bin-Nun, Yigal. The Reasons for the Departure of the Jews from Morocco 1956–1957: The Historiographical Problems (in: Postwar Jewish Displacement and Rebirth). Kon. Brill NV, Leiden, 2014
  • Cohen, Hayyim J. The Jews of the Middle East 1860-1972. Jerusalem: Israel Universities Press, 1973
  • Halamish, Aviva. A New Look at Immigration of Jews from Yemen to Mandatory Palestine. Israel Studies Vol. 11, No. 1 (Spring, 2006), pp. 59-78 Indiana University Press
  • PLO. Juifs des pays Arabes. Het onderzoekscentrum van de PLO, 1971, Beiroet. (Hijmans: verschenen in 1971, beknopt, verrassend correcte informatie)
  • Shenhav, Yehouda. The Arab Jews. Stanford: Standford University Press, 2006
  • Shiblak,Abbas. Iraqi Jews, A History of Mass Emigration, London, Saqi Books ,2005
  • Shohat, Ella. ‘’The invention of the Mizrahim’’, Journal of Palestine Studies, Vol.29, No.1 (Autumn 1999) pp.5-20
  • Stillman, Norman A. Jews of Arab Lands in Modern Times. The Jewish Publication Society,
    2003.

Sites en zoektermen:

  1. Tmura – The Israeli Anti-discrimination Legal Center (tegen racism tegen mizrahi’s)
  2.  Operation Ezra and Nehemiah (vertrek van de Iraakse joden)
  3. Algerijnse joden Decreet van Crémieux
  4. farhud geweld in Bagdad 1941
  5. Yehouda Shenhav farhud

Citaten:

  1. The salon Left – and in Israel, it should be pointed out, the Left never left the salon – avoided the Mizrahi Jews as flawed “raw material”, or in the Communist jargon of the time: “lumpen-proletariat”.” Sami Michael, https://972mag.com/author-sami-michael-israel-is-the-most-racist-state-in-the-industrialized-world/52602/ (speech: juni 2012; artikel 972: 9 aug. 2012)
  2. [T]here are other victims of Zionism—the Jews of the Arab lands. There was a Jewish community in Iraq which had been there for two and a half millennia, and had no wish to leave. It is only because of the rise of nationalism in the twentieth Century that peaceful coexistence was no longer possible.” Avi Shlaim, Brits-Israëlisch historicus, op Mondoweiss, 2017/11/11