Kaarten tot 1918

Door: Jan Schnerr - Laatst aangepast op: 5 augustus 2020

Onder deze kop worden landkaarten gepresenteerd die een indruk geven van de zeer lange geschiedenis van het gebied dat al ver voor de christelijke jaartelling met ‘Palestina’ werd aangeduid. Uitgangspunt zijn de geschiedkundige opvattingen – en de daarop gebaseerde kaarten – die in de wetenschap algemeen aanvaard zijn. Gekozen is voor 1918 als einde van de periode waarop deze verzameling kaarten betrekking hebben. Het jaar 1918 (naast 1948 en 1967) markeert een van de drie fundamentele omwentelingen in de recente geschiedenis van Palestina/Israël: Het einde van de Eerste Wereldoorlog en de ondergang van het Ottomaanse Rijk; tevens het begin van de laatste fase van koloniale heerschappij door Europese machten over het Midden-Oosten.

Hierbij moet worden aangetekend dat er in Israël een nationalistische opvatting is van de geschiedenis van Israël, die geheel andere accenten legt op de laatste vierduizend jaar.

Kanaän, 2e milennium v.Chr.

Kanaän in het Midden-Oosten in het 2e millennium voor Christus

De naam Kanaän komt voor in Egyptische bronnen uit de 16e eeuw vChr. en in de voorlopers van de Thora, ca. 600 vChr. Het Oude Kanaän bestreek een groot gebied waarin zich onafhankelijke steden konden ontwikkelen. Een voorbeeld is de stad Ugarit in het westen van het huidige Syrië. Er zijn sporen van bewoning ontdekt uit 7000 jaar vóór onze jaartelling. Ugarit was rond 3000 jaar v.Chr. waarschijnlijk een Kanaänitische stad. Na zijn belangrijkste bloeiperiode (15e tot 13e eeuw v.Chr.) werd de stad in 1190 v.Chr. verlaten.

Kanaän rond 1300 vChr.

Vroege koninkrijken Palestina, ca. 830 v.Chr.

Kaart van Palestina rond 830 voor Christus.

Het ‘oude Palestina’ was een landstreek in het vroegere Kanaän. Dat omvatte het huidige Israël plus de bezette Palestijnse gebieden en delen van Libanon, Syrië en Jordanië. Het gebied heeft in zijn lange geschiedenis – vanaf 3000 v.Chr. – vele namen gehad, waarvan Kanaän de oudst bekende is.

Romeinse Provincie Judea, 1e eeuw

De provincie Judea in de eerste eeuw na Christus

Vanaf 140 jaar voor Christus breidde het Romeinse Rijk zich verder uit langs de oostkust van de Middellandse Zee, over gebieden in het huidige Turkije, Libanon, Syrië, Jordanië en Israël/Palestina tot en met het tegenwoordige Gaza. In 6 voor Christus voegden zij de regio’s Samaria, Judea en Idomea bijeen in de Romeinse provincie Judea.
Na de joodse Bar Kokhba opstand (132-135) werd de naam van de provincie veranderd in Syria Palaestina.

Byzantium en Arabisch kalifaat, 7e eeuw

Het Kalifaat en het Byzantijnse Rijk in de zevende eeuw, voorafgaande aan de verovering van Noord-Afrika. Bron: Archeologie Online

Na de splitsing van het Romeinse Rijk (ca. 5e eeuw) in een westelijk en oostelijk deel, bleef dat laatste als het (christelijke) Oost-Romeinse Rijk bestaan tot 1453. Het oude gebied Palestina was in de eerste helft van de 7e eeuw veroverd door de islamitische legers die (aanvankelijk) vanuit het Arabisch Schiereiland kwamen.

De islamitische veroveringen, 7e en 8e eeuw

De islamitische veroveringen in de 7e en 8e eeuw. Bron

Vanaf de eerste helft van de zevende eeuw veroveren islamitische legers vanuit het Arabisch Schiereiland in korte tijd enorme gebieden in het Midden-Oosten, Noord-Afrika en in Europa (begin 8e eeuw) tot aan het huidige Frankrijk. Dit gaat onder andere ten koste van het Byzantijnse (West-Romeinse) Rijk. In het vroegere ‘Palaestina’ wordt de christelijke en (deels nog) joodse bevolking in religieus opzicht met rust gelaten; in de volgende eeuwen vindt een geleidelijke islamisering plaats.

Groei Ottomaanse Rijk 1300-1700

Uitbreidingen van het Ottomaanse Rijk vanaf 1300 tot aan de maximale omvang in 1700. Bron

Palestina is een klein gebied binnen het Ottomaanse (of: Turkse) Rijk. De bevolking is islamitisch met daarbinnen een kleine, traditionele joodse gemeenschap en klein, traditionele christelijke gemeenschappen.

Het Europese kolonialisme

Britse en Franse invloedssfeer rond 1870. Bron

Het Ottomaanse Rijk was in zijn neergaande fase. Het had zich vrijwel geheel moeten terugtrekken uit Europa en in delen van het Rijk, bijvoorbeeld Palestina, was de toenemende invloed van de koloniale machten merkbaar. Christenen, veelal uit Groot-Brittannië en Duitsland, stichtten kerken, kloosters, scholen en ziekenhuizen in en rond Jeruzalem. Na 1880 arriveerden de eerste joodse immigranten.
De Engelsen en Fransen concurreerden hevig met elkaar om macht over het gebied.
Nb: De kaart geeft enkele reizen aan die Frederic, Lord Leighton, Baron of Stretton, een schilder in het Victoriaanse Engeland, maakte naar toenmalige koloniën.

Spreiding Arabische Palestijnen/Joden, 1881-1914

Bron: Passia

De pogroms in Rusland vanaf 1880 en het benauwde leven in de Shtetls gaven de stoot in de richting van emigratie onder Europese Joden. Amerika had de voorkeur, maar geleidelijk kwam er ook een stroom op gang richting Palestina, waar zich een militante beweging ontwikkelde. Zie bijvoorbeeld het leven van Jabotinsky.

In Zionistische kringen streden aanvankelijk verschillende visies om de voorrang, wel of niet een eigen staat, wel of niet in Palestina, etc.

De eerste groep joodse immigranten in Palestina was religieus gemotiveerd. De groepen die daarna kwamen waren vooral politiek (zionistisch) gedreven.

Tot 1914, transport, spoorwegen

De aanleg en ingebruikname van de spoorweg van Damascus naar Medina – met een lijn naar Nablus, Haifa, Accra en een zijtak naar Egypte – is een indicatie voor de ontwikkeling van een ‘Arabische’ economie, ondanks de geweldige bestuurlijke problemen waarin het Ottomaanse Rijk verkeerde. De Duitse regering overlegde met de Ottomaanse heersers over de aanleg van een lijn naar Irak. Deze grenzen overschrijdende ontwikkeling werd afgebroken door de Eerste Wereldoorlog en de daaropvolgende overheersing door de Engelsen en Fransen.

De Sykes-Picot Overeenkomst, 1916

Bron: Passia

Frankrijk vreesde dat aan het eind van de Eerste Wereldoorlog een samenwerking tussen de Engelsen en bepaalde Arabische heersers hun koloniale ambities zou doorkruisen. Het compromis werd de geheime Engels-Franse Sykes-Picot overeenkomst: zie de kaart hierboven. De feitelijke uitkomst van de gevechten week daar weer van af (de Engelsen veroverden bijvoorbeeld Jeruzalem en bleven daar). De kaart geeft vooral aan dat bij het trekken van grenzen de Arabische belangen, culturen en historie geen rol speelden.