Demografie, politieke context

Door: Jan Schnerr - Laatst aangepast op: 8 april 2020

De uiteindelijke slag om Israël/Palestina? Demografie in politieke context

Markt in Hebron, 2012

1. De strijd om de cijfers

Bevolkingsstatistiek in Israël is een arena waarin fel wordt gestreden om de cijfers over het aantal joden en Palestijnen. Vooral in het Westen is de gangbare opvatting dat dit een strijd is tussen pro- en anti-Israëlische krachten, waarbij het erom gaat aan te tonen dat het zionistische project dan wel het Palestijnse verzet daartegen aan de winnende hand is. Dat is een misvatting. De laatste decennia en vooral sinds 2005 ging het om een intern joodse strijd binnen Israël en in iets mindere mate binnen de joodse gemeenschap in de Verenigde Staten. In dat jaar 2005 verscheen de studie ‘The Million Person Gap: The Arab Population in the Westbank and Gaza’, een rapport van het Israëlische Begin-Sadat Center (BESA). Het werd in 2006 ruim verspreid in Israël en de VS, waar het ook wel wordt aangehaald als het BESA-rapport.

De kern van de studie: er zijn in werkelijkheid 1,34 miljoen Palestijnen minder dan de Palestijnse Autoriteit (PA) beweert. De onderliggende boodschap: joods Israël en de zionistische joden in de VS hoeven geen angst te hebben voor een toekomst waarin de Palestijnen door een (steeds grotere) meerderheid in Israël plus de bezette gebieden de joodse staat uit zijn evenwicht zouden kunnen brengen. De politieke dimensie van de studie: diegenen, met name onder de joden in Israël die uit angst voor die gevreesde ‘demografische tijdbom’ pleiten voor een overeenkomst met de Palestijnen waarin zij een eigen staat krijgen, moeten politiek onderuit worden gehaald. En dat ten gunste van degenen die de Westelijke Jordaanoever (WJO) willen behouden, voorlopig als bezet gebied en uiteindelijk willen annexeren.

2 Kies je tegenstander

Daarmee is de essentie van de strijd aangeduid: vóór of tegen annexatie van ‘Judea en Samaria’ (de oud-testamentische aanduiding van de Westelijke Jordaanoever, de WJO). Dus ook: vóór of tegen de tweestaten oplossing in een of andere vorm. Annexatie en de tweestaten oplossing – de Palestijnen gaan verder in hun eigen staat in de WJO – sluiten elkaar uit. De auteurs en sponsors van het BESA-rapport behoren tot dat deel van joods Israël dat tegenstander was van de Oslo Akkoorden (1993) omdat daarin werd vastgelegd dat er een Palestijnse staat zou komen. De strijd voor of contra het behoud van de WJO begon in politieke en militaire kringen al veel vroeger. Namelijk in de aanloop naar de oorlog van 1967 toen die gebieden nog veroverd moesten worden. Ook toen waren de risico’s van het ‘binnenhalen’ van een groot aantal Palestijnen het belangrijkste thema. Er wordt hieronder op teruggekomen.

Hoofdpersoon in het papieren gevecht over de bevolkingsaantallen is Yoram Ettinger, het brein achter het BESA-rapport en degene die de intensieve campagne op internet van argumenten voorzag. Ettinger werd ook de belangrijkste woordvoerder van de in 2005 door zakenman Bennet Zimmerman opgerichte American-Israel Demographic Research Group (AIDRG). De belangrijkste intellectuele tegenstander van de BESA-groep en de AIDRG was de Amerikaanse hoogleraar Ian Lustick. Hij ontleedde de zwak onderbouwde redeneringen in de BESA-studie.1Lustick in What Counts is the Counting: Statistical Manipulation as a Solution to Israel’s “Demographic Problem” http://dx.doi.org/10.3751/67.2.12: ‘This campaign’s estimates of Arab and Jewish population for 2004 and beyond are subjected to close scrutiny, revealing complex but systematic manipulation of data and exposing the political objectives and drastic distortions of the campaign.‘ De sponsors van de ‘The Million Person Gap’2De aanvankelijke titel was ‘The Million and a Half Person Gap’ maar pr-advies zorgde ervoor dat dit werd gestroomlijnd ook al was het werkelijke getal in de studie hoger, 1,34 mln. waren echter vrij succesvol met hun doel om de angst in Israël voor een Palestijnse meerderheid weg te nemen. De visie hoe dat doel moest worden bereikt was zonder meer brutaal te noemen: ook al zouden de Palestijnen op weg zijn naar een meerderheid (wat inderdaad het geval was), het gaat niet om de werkelijkheid maar om de perceptie van de werkelijkheid. In Israël zelf heeft het kolonistenproject en de politieke krachten daarachter, het BESA-rapport volledig tot het zijne gemaakt. In de VS hebben de zionistische organisaties een belangrijke rol gespeeld in het verbreiden van de boodschap via internet.

De vraag kan worden gesteld of de activiteiten van Ettinger c.s. doorslaggevend hebben bijgedragen aan het geleidelijk schuiven van de opvattingen over wel of niet annexeren van de WJO. De recente politieke ontwikkelingen in Israël hebben ertoe geleid dat er weliswaar nog geen duidelijke meerderheid is voor annexatie van (delen van) de WJO, maar dat het verzet daartegen waarschijnlijk te zwak is om deze ontwikkeling tegen te houden. Dat in de perceptie de dreiging van een demografische tijdbom, die wordt binnengehaald door annexatie, op de achtergrond is geraakt zal daarbij zeker een rol hebben gespeeld.

3 De ‘rise and fall’ van de demografische angst

De angst dat niet-joden (weer) een meerderheid zouden kunnen gaan vormen heeft meer invloed op de Israëlische politiek gehad dan in het Westen wordt aangenomen. Belangrijke, algemeen bekende episodes die de kwantitatieve verhoudingen jood-niet jood diepgaand beïnvloedden waren de verdrijving en de vlucht en van meer dan 700.000 Palestijnen tijdens de oorlog van 1948 en wederom grote aantallen in de oorlog van 1967 en het verhinderen van hun terugkeer. De demografie speelde echter ook een rol bij andere gebeurtenissen en zelfs vóór 1948.

  • In de 30 ’er jaren van de vorige eeuw ontstond binnen de Zionistische Wereldorganisatie een heftige discussie over de vraag of het toekomstige Israël voor een maximaal grondgebied moest gaan of genoegen zou moeten nemen met een kleinere staat maar met een ‘beheersbaar’ aantal Palestijnen. De maximalisten hadden naast Gaza en de WJO ook het oog op Zuid-Libanon en Jordanië. Ben-Goerion won de interne strijd met de maximalisten op het demografische argument.
  • Het besluit van Ben-Goerion in 1947 om het verdelingsplan van de VN te accepteren – een joodse en een Palestijnse staat, waarbij in het joodse deel evenveel Palestijnen woonden als joden – was ingegeven door de overtuiging dat gezien de militaire krachtsverhoudingen het mogelijk moest zijn om dat probleem voor een groot deel ‘op te lossen’. De demografie was anderzijds ook de reden dat Ben-Goerion zijn commandanten in 1948 verbood om de oorlog uit te breiden naar de WJO.3Ian S. Lustick: The Red Thread of Israel’s “Demographic Problem”.
  • De zionistische leiders hebben zich lang verzet tegen een massale instroom van joden uit niet-Europese landen zoals Marokko, Jemen en Iraq en zelfs uit een land als Roemenië omdat dat niet het “high quality material” opleverde, benodigd voor het opbouwen van de joodse staat. Uiteindelijk gaf de vrees voor een demografische scheefgroei toch de doorslag.
  • Na de verovering van de WJO in 1967 raakte de regering van de Arbeiderspartij verlamd door de discussie over het al dan niet feitelijk inlijven van het gebied. Toen de maximalistische Likoed onder Menachem Begin – vóór inlijving – in 1977 aan de macht kwam werd toch afgezien van annexatie, uit vrees voor het te grote aantal Palestijnen dat de joodse staat zou moeten absorberen.
  • In de jaren ’80 ontstond een extreemrechtse beweging (onder andere de Kach Partij) die het verjagen van de Palestijnen bepleitte. De beweging werd de kop ingedrukt, ook door de leiding van Likoed, toen het Osloproces begon.
  • In 1990 en kort daarna kwam de toevloed van 900.000 Sovjet-joden. De tolerantie die toen aan Israëlische zijde werd betracht ten aanzien van de vraag of een immigrant werkelijk jood was had zeker ook te maken met de ‘demografische angst’.
  • De terugtrekking in 2005 van de 8.000 joodse kolonisten uit de Gazastrook – de ‘disengagement’ onder premier Ariel Sharon – en de blokkadepolitiek daarna, had als belangrijk oogmerk om de omvangrijke bevolking van dit gebied letterlijk en in de beeldvorming los te koppelen van Israël (het grondgebied is overigens nooit afgestaan) en van de Palestijnse bevolking van ‘Judea en Samaria’ (de WJO). In de visie van Sharon die zonder meer tot de haviken gerekend kon worden, moest de cruciale slag in de WJO worden gewonnen. Het BESA-rapport kwam kort voor de terugtrekking uit en vormde een wapen in de strijd tegen de ‘disengagement’.
  • Een van de motieven voor de extreme druk die op de bevolking van de WJO sindsdien wordt uitgeoefend is om vooral jongere generaties ervan te overtuigen dat in dit gebied voor Palestijnen geen toekomst ligt. Emigratie of tenminste concentratie in gecontroleerde Palestijnse gebieden werd het doel, zodat het binnen halen van nieuwe niet-joodse burgers’ werd vermeden. Het ‘vredeskamp’ in de Israëlische politiek heeft hier lang tegen deze politiek, die gepaard ging met kolonisatie, geopponeerd voor een groot deel toch ook uit vrees dat langs deze weg het geven van burgerrechten aan Palestijnen onvermijdelijk werd.
  • De gewelddadigheid van de Israëlische reactie op de demonstraties in 2018/2019 aan de grens van de Gazastrook moet waarschijnlijk worden verklaard door het schrikbeeld dat die grens poreus zou worden. Daarachter leven inmiddels ruim twee miljoen mensen die Israël in 2005 ondanks felle interne strijd had ‘losgekoppeld’ van de joodse staat. Iedere opening in de richting van (een zekere) vrijheid voor deze Palestijnen om bewegingsvrijheid terug te winnen, al was het maar uitwisseling met de WJO, leidt tot het besef dat de joodse bevolking in het gebied dat door Israël wordt beheerst, nu reeds geen meerderheid meer vormt. Dat zou uiteindelijk tot de erkenning leiden dat de politiek zionistische beweging zijn centrale doel, een staat met een joodse meerderheid heeft gemist.

 

4 Tweestaten oplossing versus annexatie

Na 2000 daalde de joodse immigratie en steeg de emigratie. In deze tijd, 2005-2020, vond onder het Israëlisch-joodse publieke opinie de overgang plaats van een tweestaten toekomst als waarschijnlijkheid naar niet meer dan een optie. De Palestijnse staat verdween uit het politieke discours. Annexatie als logische consequentie van de voortgaande kolonisatie ontwikkelde zich van rechts-extreme wens tot een centrum-rechtse politieke optie. Yoram Ettinger en de AIDRG hebben daaraan hun bijdrage geleverd, door het ‘Palestijnenprobleem’ op de WJO kleiner te maken in de ogen van het publiek.

De kwaliteit van de cijfers

Het Israëlische Centraal Bureau voor de Statistiek is een waardevolle bron maar moet kritisch worden bekeken: ideologie speelt altijd mee zeker bij de presentatie van cijfers.4Zo kwam het Israëlische leger in 2018 met cijfers over het aantal Palestijnen die voor het Israëlische publiek en politiek een verrassing waren: (https://www.haaretz.com/israel-news/army-presents-figures-showing-arab-majority-in-israel-territories-1.5940676) De laatste volkstelling vond plaats in 2008, voor 2020 is de volgende gepland. De PA heeft zijn eigen Bureau voor de Statistiek. Het stelt zich tot doel om volgens de internationale standaard voor goede statistiek te werken al moet rekening worden gehouden met de bestuurlijke zwakte van de PA, bijvoorbeeld qua financiering en bij het uitvoeren van de periodieke volkstelling die het basismateriaal moet leveren voor demografische berekeningen.

Nog altijd circuleren op internet veel publicaties over bevolkingsaantallen die verwarring stichten en het zeer lastig maken een goed beeld te krijgen van de joodse en Palestijnse bevolking in dit versplinterde gebied. Dit is wellicht de belangrijkste nalatenschap van Ettinger c.s. Ook de bestuurlijk-politieke versplintering van het gebied Israël-Palestina maakt het vaak onmogelijk om cijfers uit verschillende publicaties met elkaar te vergelijken. Zie https://israelpalestina.nl/demografie-kerncijfers-2020/.


Voor dit artikel geraadpleegde bronnen: