Hannah Arendt, een leven met en buiten Israël

Door: Jan Schnerr - Laatst aangepast op: 13 september 2019

 

Hannah Arendt (Hannover 1906, New York 1975) is een belangrijke twintigste eeuwse politiek filosoof. Ze is vooral bekend om haar analyse van totalitaire samenlevingen en haar verslag van het Eichmann-proces in Israël in 1963. Tegen de achtergrond van het Europese fascisme is de filosofie van Hannah Arendt vooral een denken over vrijheid in politieke zin: onder welke omstandigheden krijgt de totalitaire staat zijn kans? Haar ideeën waren nooit politiek correct, ze stonden dwars op de tijdgeest, zeker als het ging om het ontstaan van de exclusief joodse staat Israël. Arendts discours over Israël en de Verenigde Staten, over het kwaad in de wereld, over terrorisme, maar ook over de kracht van de democratie hebben niet aan actualiteit ingeboet.

Hannah Arendt kwam uit een Duits-joods gezin en groeide op in Königsberg. Haar eerste vluchtervaring deed zij op in 1914 toen het gezin naar Berlijn uitweek voor de Russische troepen. Aan de universiteit ging zij als jonge studente al in debat met bekende wetenschappers. Via Kurt Blumenfeld kwam zij in zionistische kringen terecht. Op het moment dat in 1933 de Nazi’s aan de macht komen, werkt zij in opdracht van de Duitse Zionistische Organisatie. Arendt heeft als studente een geheime relatie met haar hoogleraar, de filosoof Martin Heidegger. Deze wordt later lid van de NSDAP. De twee groeien uit elkaar, maar zoeken na de oorlog weer contact. In 1933 verliet ze noodgedwongen Duitsland na een arrestatie door de Gestapo. Ze vluchtte naar Parijs, waar zij Raymond Aron, Albert Camus en andere schrijvers en filosofen ontmoette.

Van 1935 tot 1938 werkte ze voor Aliyah des Jeunes, een zionistische organisatie die kinderen van joodse vluchtelingen naar Palestina hielp uitwijken. Ze ondernam in 1935 haar eerste reis naar Palestina en raakte onder de indruk van het kibboetsleven. Maar de keerzijde: het heersen over je “buren” stootte haar af. Na de Duitse inval in mei 1940 werd Arendt als stateloze van Duitse afkomst als potentieel vijandig gezien en door de Franse autoriteiten geïnterneerd. In 1941 vertrok zij naar New York. In Amerika ontwikkelde ze de inzichten die haar bekendheid zouden geven.

Arendt meende dat noch Herzl’s visie van een Joodse staat, noch de zionistische praktijk de lang verhoopte oplossing zou zijn voor het antisemitisme. Ze voorzag, dat Israël een nieuwe oorzaak van spanning zou worden voor de joden die in de diaspora achterbleven en dat Palestijnse Arabieren gedwongen zouden worden om te vertrekken of tweederangsburgers te zijn. Toen de Zionistische Wereld Organisatie in 1942 en 1943 pleitte voor een Joodse staat en daarbij de Arabische bevolking negeerde, breekt zij met het zionisme. In 1944 werkte Arendt als commissielid van de Organisatie voor Europese Joodse Culturele Wederopbouw en in 1948 nam zij de dagelijkse leiding op zich. In mei 1948 is haar ideaal een binationale staat Israël/Palestina, waarin Joden en Arabieren gelijke rechten hebben onder een gemeenschappelijke regering. Haar idee vindt echter geen weerklank. In november 1949 keert zij voor het eerst terug naar Europa in het kader van haar werk voor de joodse culturele wederopbouw.

De verschijning van haar The Origins of Totalitarianism (1951) leverde haar bekendheid bij het grote publiek op. In hetzelfde jaar verwierf Arendt het Amerikaanse staatsburgerschap na 18 jaar stateloosheid. Haar academische carrière in de VS kwam op gang.
Ze werd hoogleraar aan de Universiteit van Chicago en later aan de New School for Social Research in New York.

De blijvende betekenis van Hanna Arendt

Haar bijdrage aan de twintigste-eeuwse filosofie bestaat vooral uit de centrale functie die zij gaf aan het actieve openbare debat. Als politieke ideeën en belangen niet in de openbaarheid kunnen worden uitgewisseld, besproken en tegengesproken, bijvoorbeeld vanwege heersende ideologieën of de beperkingen die voortvloeien uit het behoren tot een collectiviteit (een volk, een natie), dan wordt de vrijheid van het individu bedreigd. In relatie tot de gruwelen van de oorlog kwam zij tot de overtuiging dat met de dood van het publieke debat – zoals in Duitsland in de jaren ’30 – niet de inherente slechtheid van de mens zijn kans krijgt maar ‘de banaliteit van het kwaad’. Het individu, onverschillig en gedachteloos geworden door de afwezigheid van het politieke in zijn leefwereld, kan als “radertje” worden ingezet voor misdaden die niet voortkomen uit zijn eigen slechtheid. Eichmann, de onbetekenende bureaucraat, was haar prototype. In gedachteloosheid schuilt volgens Arendt het kwaad.
Hiermee ging Arendt in tegen de naoorlogse tijdgeest die de uniciteit van de jodenvervolging en het ‘absolute kwaad’ van de holocaust in toenemende mate centraal plaatste.

Op concreter, politiek niveau is de blijvende betekenis van Arendt gelegen in haar fundamentele bijdrage aan de discussie over de joodse staat. Haar posities in de discussie waren in verschillende opzichten hun tijd ver vooruit:

  1. Over Palestina/Israël moet kunnen worden gediscussieerd in een gezond openbaar discussieklimaat. In de openbaarheid van het politieke leven moeten mensen zich kunnen uitspreken. Alleen totalitaire regimes zijn uit op de vernietiging van die publieke sfeer.
  2. Het joodse collectief mag of moet zijn ambities waarmaken maar niet ten koste van anderen. Dus geen exclusief joodse staat in Palestina maar een joodse gemeenschap die in dialoog blijft met de reeds aanwezige bevolking. Arendt werd geleidelijk een fel tegenstander van de joodse staat en kwam uiteindelijk uit bij het model van een binationale staat. “Palestine can be saved as the national homeland of Jews only if (like other small countries and nationalities) it is integrated into a federation,” schreef zij in 1943.
  3. Hoewel Arandt bleef worstelen met het idee van een natie voor groepen zonder ‘thuisland’ (zoals joden), heeft zij het gevaar van militarisme en permanente vijandschap tegenover de omringende bevolking in het geval van joodse staat Israël scherp voorzien.
  4. Met haar stelling over de ‘banaliteit’ van Eichmann – de gewoonheid van het kwaad in extreme omstandigheden – bood zij destijds een alternatief voor de visie dat Eichmann’s diepere drijfveer was gelegen in het ‘eeuwige antisemitisme’: That she failed to satisfy those who sought to find in his motivations the culmination of centuries of anti-semitism in the policies of the Final Solution (bespreking door Judith Butler van de The Jewish Writings). Die visie vormt inderdaad een belangrijke onderbouwing van de noodzaak van een joodse staat.

Publicaties, e.a.

Door Hannah Arendt:

  1. The Origins of Totalitarianism, 1955
    Vert.: Totalitarisme, Boom uitgevers Amsterdam. 2017, ISBN 9789024408825
  2. The Human Condition. Univ. of Chicago Press, Chicago 1958
    Ned. vert.: De menselijke conditie. Boom uitgevers Amsterdam, 2009, ISBN 9789024408757
  3. Eichmann in Jerusalem: a Report on the Banality of Evil (1963)
    Ned. Vert.: Eichmann in Jeruzalem, De banaliteit van het kwaad. Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 2e druk 2005
  4. Albert Einstein, Hanna Arendt e.a.: 1948 Letter to the New York Times Comparing Israeli Politicians to Nazi’s; https://www.globalresearch.ca/albert-einsteins-1948-letter-to-the-new-york-times-comparing-israeli-politicians-to-nazis/5653561

Over H. A. of postuum gepubliceerd:

  1. The Life of the Mind. 1978 (postuum verschenen)
  2. 2005 – Het zionisme bij nader inzien (selectie essays uit “The Jew as Pariah”, NYC,’78), inleiding door Hella Rottenberg, Mets&Schilt, Amsterdam, 2005, ISBN 90 5330 430 4
  3. Grunenberg, Antonia. Hannah Arendt und Martin Heidegger: Geschichte einer Liebe, 2006, uitg. Piper.
  4. The Jewish Writings by Hannah Arendt, edited by Jerome Kohn and Ron Feldman
    Schocken, 559 pp, $35.00, March 2007, ISBN 978 0 8052 4238 6
    Recensie: https://www.lrb.co.uk/v29/n09/judith-butler/i-merely-belong-to-them
    Ned. vert.: 2008: Joodse Essays, Atlas Amsterdam.
  5. Film ‘Hannah Arendt’, 2013. Regie Margarethe von Trotta, hoofdrol Barbara Sukowa
    Recensie: https://www.filosofie.nl/nl/artikel/31167/hannah-arendt-kan-een-film-het-denken-tonen.html
  6. Wie ich einmal ohne dich leben soll, mag ich mir nicht vorstellen (brieven aan vriendinnen). Red. Ingeborg Nordmann en Ursula Ludz. Piper Verlag, München 2017.
  7. Het waagstuk van de politiek (Hannah Arendt). VBK Media, 2018. De vraag hoe we moeten omgaan met liegende politici. Bevat niet eerder in het Nederlands vertaalde essays en een interview met Günter Gaus.
  8. Video ‘Hannah Arendt over moderniteit’: https://www.youtube.com/watch?v=MgzRY23qeYs (1964; geplaatst 2018)

Zoektermen Hannah Arendt

  1. https://www.filosofie.nl/hannah-arendt/index.html
  2. https://isvw.nl/masterclasses/menselijke-conditie/
  3. http://www.spinozalens.nl/documenten/lesbrieven/2016_lesbrief_arendt_lr.pdf
  4. Joop Berding (red.). Aan het werk met Hannah Arendt. Professionals in onderwijs, zorg en sociaal werk. 2017 ISVW Uitgevers, Leusden
  5. https://www.canvas.be/maatschappij/hannah-arendt
  6. https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/hannah-arendt-voor-beginners~b2b14e7a/
  7. https://www.youtube.com/watch?v=uzb5flBRbxw