Iran

Iran: van vriend tot vijand

Generaal-majoor Qasem Soleimani van de IRGC, gedood door een Amerikaanse droneaanval op 3 januari 2020 in Irak.

1979 revolutie

In 1979 vond in Iran een revolutie plaats. Het regime van de ‘shah van Perzië’, afhankelijk van de VS en Groot-Brittannië en Israël als deel van die coalitie, werd verjaagd. De charismatische shiitische geestelijke (Ayatollah) Khomeini wist de massa van gemarginaliseerde Iraniërs te mobiliseren. Het nieuwe bewind heeft tot ongeveer midden jaren ’90 van de vorige eeuw grote prestaties geleverd op het gebied van ontwikkeling en infrastructuur van de perifere, landelijke gebieden.¹Kevan Harris. A Social Revolution: Politics and the Welfare State in Iran Dat gebeurde ondanks de verwoestende oorlog met het Irak van Saddam Hoessein, die daarbij door de VS werd gesteund. Later in de jaren ’90 kreeg een neoliberale politiek met een sterk kapitalistisch accent de boventoon. President Akbar Hashemi Rafsanjani and Ayatollah ‘Ali Khamenei werden de trekkers van deze tendens, die leidde tot concentratie van macht en rijkdom bij een nieuwe elite.²Interview met Arash Azizi, 16/12/2020. Diwan Het militaire keurkorps Iraanse Revolutionaire Garde (Islamic Revolutionary Guard Corps, IRGC) werd een belangrijk machtscentrum naast de geestelijkheid.

Overeenkomst rond ‘atoomwapen’

De VS en Israël hebben Iran vanaf 1989 gezien als een groot gevaar voor hun belangen. De Israëlische regeringen hebben vanaf 1993³ PORTER, GARETH. “Israel’s Construction of Iran as an Existential Threat.” Journal of Palestine Studies, vol. 45, no. 1 (177), 2015, pp. 43–62. JSTOR, www.jstor.org/stable/26378543. Accessed 20 Dec. 2020. het ’Iraanse project om een atoomwapen te ontwikkelen’ voorgesteld als een existentiële bedreiging voor de Joodse staat. De Amerikaanse regeringen zijn daar na de aanslag op de New Yorkse Twin Towers in 2001 in mee gegaan, waarbij de War on Terror het geopolitieke kader vormde. Iran werd in toenemende mate opgesloten in een door de VS geleid sanctieregiem. Dit beleid werd uiteindelijk in grote lijnen gesteund door de Veiligheidsraad met medewerking van de Europese landen. Ten tijde van president Obama werd, onder protest van Israël en mede dankzij druk door de EU en de Europese landen in de Veiligheidsraad, met Iran een overeenkomst gesloten⁴2015 nuclear deal or Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA) die deze strijd in vreedzame banen leek te gaan leiden. De opvolger van Obama president Trump, heeft de overeenkomst (JCPOA) eenzijdig en tegen de wil van de Europese landen, China en Rusland opgezegd. Europa werd door de VS via extraterritoriale wetgeving gedwongen de handel met Iran stop te zetten. Irans economie stortte in.

Binnenlandse spanningen

In Iran woedt sinds vele jaren een binnenlandse politieke strijd tussen de ‘hardliners’ – die volgens veel analisten voordeel hebben bij de dreiging met militair ingrijpen door Washington en Israël – en de ‘centristen’. De strijd wordt ook via verkiezingen en het parlement uit gevochten. De leider van deze gematigde factie president Hassan Rouhani, suggereerde zelfs⁵ Juan Cole, Rouhani to Biden 15/12/2020 dat ‘zij de Iraniërs in armoede willen houden ten behoeve van hun eigen politieke voordeel’. De hardliners brengen religieuze argumenten in stelling maar hun voornaamste machtsinstrument is het machtige keurkorps IRGC. De sancties, die door President Trump in 2018 verder werden aangescherpt, lijken de positie van de hardliners te versterken.

Regionale invloed

De VS en Israël hebben Saoedie-Arabië, Egypte en de meeste Golfstaten gemobiliseerd in de escalatie met Iran. Hun voornaamste argument is het interveniëren door Iran in andere Arabische staten. Het IRGC is als het ware de lange arm waarmee Iran grote invloed uitoefent in Irak, Syrië, Libanon en in mindere mate in Yemen en de Gazastrook. Iran heeft grote, zij het afnemende invloed op de shiitische beweging Hezbollah in Libanon, die in staat is gebleken6⁶Kenniscentrum Israël/Palestina, https://israelpalestina.nl/israel/militair/oorlogen/libanon-2006/ om het Israëlische leger (maar niet de Israëlische luchtmacht) buiten Libanon te houden. Hezbollah zou ook mede dankzij Iraanse hulp in staat zijn om met zijn vrij geavanceerde bewapening Israël aanzienlijke schade toe te brengen indien het deel zou nemen aan een omvattende aanval op Iran.

Iran, geopolitiek

De VS en zijn afhankelijke bondgenoot Israël, zien in Iran een bedreiging voor hun overheersende positie in de regio. Saoedie-Arabië en een aantal emiraten vrezen de uitstraling die een economisch succesvol Iran zou kunnen hebben op hun archaïsche, erfelijke machtsstructuur in een toekomst waarin zij juist voor de enorme overgang staan van hun olie- en gaseconomieën naar moderne gediversifieerde economieën. Egypte wordt financieel op de been gehouden door deze landen. Rusland breidt zijn invloed uit, ook deels ten koste van Iran, zonder een overheersende speler te kunnen worden. China heeft belang bij olie- en gasvoorraden en bij transportroutes, ook via het Midden-Oosten naar Europa. Voor China is Iran een interessante maar moeilijk te sturen partner. De Europese Unie wil een goede economische relatie met Iran, heeft geen belang bij verdere militarisering van het Midden-Oosten maar speelt militair geen rol.

Literatuur

1. Azizi, Arash. The Shadow Commander. Soleimani, the US, and Iran’s Global Ambitions. Oneworld Publications, 19 november 2020.
2. Harris, Kevan. A Social Revolution Politics and the Welfare State in Iran. Univ. Of California Press, augustus 2017.
3. Keddie, Nikki. Modern Iran: Roots and Results of revolution. New Haven, Conn.: Yale University Press, 2003.
4. Cole, Juan. Sacred Space And Holy War: The Politics, Culture and History of Shi’ite Islam. I.B.Tauris, 4 oktober 2002.
5. A call for Europe to bolster transatlantic diplomacy on Iran. 30 November 2020. (European Council on Foreign Relations) https://ecfr.eu/article/a-call-for-europe-to-bolster-transatlantic-diplomacy-on-iran/
6. Hussein, Muhammad. Iran: the eternal geopolitical empire. Middle East Monitor, 12 november 2019 https://www.middleeastmonitor.com/20191112-iran-the-eternal-geopolitical-empire/
7. Shihabi, Ail. The Iranian Threat: The Saudi Perspective. 15 juni 2018 https://blogs.lse.ac.uk/mec/2018/06/15/the-iranian-threat-the-saudi-perspective/
8. Fraihat, Ibrahim. Iran and Saudi Arabia: Taming a Chaotic Conflict. Edinburgh University Press, 2020. (boekbespreking: https://blogs.lse.ac.uk/lsereviewofbooks/2020/07/01/book-review-iran-and-saudi-arabia-taming-a-chaotic-conflict-by-ibrahim-fraihat/ )