“Apartheid”, “kolonialisme”

Dit is een uitgebreid achtergrond artikel. Klik hier voor korte versie.

Door: Jan Schnerr - Laatst aangepast op: 24 februari 2020

Carter, oud president; aangevallen op de term “apartheid”

DE KUNST VAN HET VERGELIJKEN

Vergelijken is niet gelijkstellen. Vergelijken kan ingewikkelde zaken verhelderen door de overeenkomsten en verschillen te beschrijven. Bijvoorbeeld een vergelijking tussen de neergang van het Romeinse rijk en die van het Britse imperium. Het komt ook dagelijks voor in populaire dan wel populistische discussies: “Mohammed was een legeraanvoerder en Jezus een vredestichter”. Soms zijn er achterliggende politieke bedoelingen. Netanyahu bijvoorbeeld, in verband met het Iraanse atoomprogramma: “Het is 1939” (bedoeld is, het ‘toegeven’ van de Britse regeringsleider Chamberlain aan Hitler).
Het is zinloos om in het dagelijkse gesprek bij iedere vergelijking eisen te stellen aan de onderbouwing. In breder verband mag van publicisten en wetenschappers ten aanzien van het betreffende onderwerp, indien het een telkens terugkomende vergelijking is wel een visie gevraagd worden op overeenkomsten en verschillen. Het vergelijken van het Israëlische systeem met het kolonialisme respectievelijk de apartheid kan zinvol zijn. Voorwaarde is dat analyses van de overeenkomsten en verschillen deel uitmaken van de bredere discussie in dit verband.

Kolonialisme

Kolonialisme voor verzamelaars. Bron: balfourproject.org

Wat is kolonialisme?

De term “kolonialisme” wordt bijna altijd gebruikt in een historische context: kolonialisme is het systeem van overheersing van een gebied of land, door een westerse mogendheid met economische exploitatie als doel. Dit kolonialisme liep in de jaren ’60 van de vorige eeuw op zijn eind. In sommige koloniën leidde het systeem tot de langdurige vestiging van grote aantallen mensen uit het moederland: Algerije bijvoorbeeld. Meestal ging koloniale exploitatie gepaard met een systeem van scheiding van de inheemse bevolking en degenen die uit het moederland afkomstig waren. De ondergeschiktheid van de kolonie aan het moederland, bestuurlijk, militair en economisch, was een essentieel element in het systeem. De blijvende aanwezigheid van de oorspronkelijke bevolking is een ander kenmerk van kolonialisme. De arbeidskracht van die bevolking en soms hun koopkracht als afnemer was deel van het systeem.
Sommige landen worden in discussies over hun ontstaan “kolonistenstaten” genoemd. Canada, Amerika, Nieuw-Zeeland en Australië bijvoorbeeld. Daar vestigden kolonisten zich om er een eigen economie op te bouwen en zij vormden al snel een meerderheid. Het moederland verloor meestal snel zijn greep op de kolonie. Omdat de oorspronkelijke bevolking in deze kolonisteneconomieën geen rol speelde en zich in het algemeen verzette, bijvoorbeeld tegen verlies van grond, ontstonden spanningen die tot verdrijving of zelfs uitroeiing hebben geleid. Bij dit type kolonisatie is de oorspronkelijke bevolking volledig gemarginaliseerd. De meeste andere koloniën eindigden in dekolonisatie vanwege het numerieke overwicht van de gekoloniseerden en doordat de Verenigde Staten de macht over het globale handelssysteem na de Tweede Wereldoorlog overnamen.

“Lawrence of Arabia” (li.) met Amerikaanse journalist, kort na WO I: koloniale romantiek. Bron: majalla.com

Kolonialisme en het Israëlische systeem

Er worden geregeld vergelijkingen gemaakt tussen het kolonialisme en de joodse staat. Historisch is daar enige reden voor omdat de vroege zionisten zich zagen als (joodse) Europeanen die met hun “joods tehuis” in Palestina een voorpost vormden van de westerse beschaving. Een tijdlang zag men zich zelfs als deel van het Britse imperium, al dan niet om tactisch-politieke redenen. Vooral in de periode 1910 – 1930 had de joodse gemeenschap in Palestina intensieve economische relaties met het Engelse “moederland”. Na de stichting van de staat Israël was het de Arabische wereld die de joodse staat een koloniaal project noemde. De stichting in 1948 en ook de eerste twee decennia van de joodse staat vielen samen met de aftocht uit het Midden-Oosten van de twee grote koloniale machten, Engeland en Frankrijk. In die jaren ging het Arabisch nationalisme gelijk op met het antikolonialisme in de ‘derde wereld’. Maar Engeland en Frankrijk streden nog om behoud van invloed in het Midden-Oosten en hebben daartoe in de jaren ’50 samengewerkt met Israël. Een voorbeeld was de Suezoorlog in 1956 waarin Israël, Frankrijk en Engeland een gezamenlijk aanvalsplan uitvoerden op Egypte.

Vanaf ongeveer het begin van deze eeuw wordt gesproken van “kolonisatie” van de bezette gebieden. De joden die zich in Oost-Jeruzalem en in de Westelijke Jordaanoever vestigen worden “kolonisten” genoemd. Dit woordgebruik (en ook het Engelse “settlers”) versterkt de associatie met de vroegere koloniale projecten. Daarbij wekt de term kolonialisme vrijwel uitsluitend negatieve associaties, terwijl de term “settler” in Angelsaksische landen ook positieve associaties oproept.

Kolonialisme: de verschillen

Onder de voorstanders van de joodse staat is men vrijwel zonder uitzondering tegen het vergelijken van zionisme en kolonialisme. Onder de critici van Israël wordt verschillend gedacht over de aanduiding van de joodse staat als “een koloniaal project”. Er wordt op een aantal verschillen gewezen met de oude Europese koloniën. In de eerste plaats is er geen sprake meer van een moederland. De relatie tussen Engeland en Palestina tussen 1920 en 1947 leek zeker op een relatie kolonie – moederland, maar Palestina had een gemengde bevolking waarin de joden aanvankelijk zelfs een kleine minderheid vormden. En het bestuursmandaat dat Engeland van de Volkenbond had ging niet in de richting van het bevoordelen van de joodse bevolking (wat overigens tot ver in de jaren ’30 wel gebeurde).
Een minstens zo wezenlijk verschil is het ontbreken van een beleid van de joodse gemeenschap en vanaf 1948 de joodse staat, om de autochtone bevolking in te schakelen in de joodse of “koloniale” economie. Het beleid van de joodse leiders voor 1948 was juist gericht op het creëren van een exclusief joodse economie gedreven door “joodse arbeid”. In het huidige Israël is het beleid in de bezette gebieden gericht op scheiding van joden en niet-joden, ook economisch. De diepere oorzaak van dit verschil met de vroegere Europese koloniën is dat die laatste, gezien vanuit het moederland (waar de strategische beslissingen werden genomen) rationele ondernemingen waren, met economische criteria: winst of verlies, rendement op investeringen. Terwijl het zionistische project in de eerste plaats ideologisch (en in toenemende mate religieus) gedreven is.

De Israëliër Moshe Machover wijst op een interessant verschil tussen Israël en de hierboven genoemde kolonistenstaten, die hij dus onder kolonialisme in het algemeen rangschikt: overal waar het koloniale systeem de lokale bevolking niet nodig had voor het leveren van arbeid, ontstond een nieuwe natie van ‘settlers’. ‘Zionist colonization, in contrast, is more like the colonization of North America and Australia: based not on keeping the natives as a source of exploitable labour power but on excluding them by various forms of ethnic cleansing. The natives are not a source of surplus for the settlers (…).’¹

Kolonialisme: overeenkomsten

Er was en is in Palestina/Israël evenals in de vroegere koloniën een autochtone bevolking. Daaronder was indertijd, eind negentiende eeuw, overigens ook een kleine joodse groep. Daartegenover stonden joodse nieuwkomers die al vroeg min of meer het monopolie hadden op de economische relaties met de westerse landen, de landen van oorsprong. Zo men wil: het “moederland”. Wat dat betreft: er is zoals gezegd formeel nooit een moederland geweest. Maar met enige verbeeldingskracht zou men Engeland tot 1947 en Amerika vanaf de jaren ‘60 als het “moederland” van Israël kunnen beschouwen. Een derde punt van overeenkomst is de exploitatie van de natuurlijke hulpbronnen. Dat was waarschijnlijk het belangrijkste aspect van het oude kolonialisme. Er is in joods Palestina voor 1948 en zeker in de jonge staat Israël na 1948 inderdaad op grote schaal sprake geweest van exploitatie van natuurlijke hulpbronnen ten behoeve van de overheersende groep en het verdrijven van de oorspronkelijke bevolking uit de economisch/klimatologisch meest gunstige gebieden. Vanaf 1967 is dat ook gebeurd in de bezette gebieden. Gaza is sinds de terugtrekking van de kolonisten in 2005 een bijzonder geval, zij het dat daar hetzelfde geldt voor de bodemschatten voor de kust.

In verschillende publicaties wordt naar analogieën gezocht tussen Israël en de kolonisatie van Algerije, hoewel Algerije officieel een deel was van het ‘moederland’ Frankijk.² De traumatische dekolonisatie daar vond plaats in dezelfde periode (jaren ’50 tot in de jaren ’60) waarin de staat Israël werd opgebouwd. Er was bovendien een nauwe samenwerking tussen Frankrijk en Israël. Zekere parallellen zijn te vinden in het moreel afglijden van het Franse leger voor wat betreft de toegepaste methoden tegen de autochtone bevolking toen die niet reageerde met berusting maar met steeds heviger verzet. Een tweede parallel schuilt in het feit dat de Fransen buiten het strijdgebied (in het moederland) niet in staat waren die realiteit-op-de-grond tot zich te laten doordringen. Die realiteit was niet te verenigen met de visie op de eigen moraliteit en die van het leger (“onze eigen Franse zonen”). Iets soortgelijks maar minder extreem: de politionele acties in Nederlands-Indië. Een belangwekkende parallel is ook de radicalisering van de “pieds noirs”, de Algerijnse Fransen die Algerije als deel van hun vaderland beschouwden dat zij, te midden van een geminachte bevolking hadden opgebouwd. NB: Edward Saïd legt de nadruk op de westerse minachting voor de culturen van het oosten als een belangrijke oorzaak van het Israëlische “kolonialisme” en het kolonialisme in het algemeen. De marxist Machover ziet het primaat in de economische factoren maar ontkent niet het belang van de culturele factor. Zie hierboven.

Apartheid

Wat is “apartheid”?

De term “apartheid” is een Nederlands woord dat in internationaal Engels is overgenomen om het specifieke systeem van discriminatie aan te duiden dat in Zuid-Afrika tot 1990 heeft bestaan. De VN heeft de term apartheid overigens inmiddels breder gedefinieerd zodat systematische discriminatie op etnische basis, zoals ook die in Israël, daaronder valt. Met de blik op Zuid-Afrika kan apartheid worden omschreven als een maatschappijvorm waarin een ver doorgevoerde scheiding op grond van “raskenmerken” (uiterlijke genetische verschillen) is voorzien van een wettelijke onderbouw. De Zuid-Afrikaanse schrijver J.M. Coetzee zei hierover: “Apartheid was a system of enforced segregation based on race or ethnicity put in place by an exclusive self-defined group in order to consolidate a colonial conquest, in particular to cement its hold on the land and its natural resources. To speak of Jerusalem and the West Bank, we see a system of enforced segregation based on religion and ethnicity put in place by an exclusive self-defined group to consolidate a colonial conquest, in particular to maintain, and indeed extend, its hold on the land and its natural resources.“³ In joodse kring is de discussie over de analogie tussen beide landen al vroeg begonnen.⁴ Over de fysieke segregatie zei John J. Mearsheimer: “(…) it is already an incipient apartheid state with separate laws, separate roads, and separate housing for Israelis and Palestinians, who are essentially confined to impoverished enclaves that they can leave and enter only with great difficulty.”⁵

De Zuid-Afrikaanse apartheid en het Israëlische systeem

Bij het bespreken van de vraag of en in hoeverre Israël een apartheidsstaat is, moet onderscheid worden gemaakt tussen drie niveaus. Ten eerste, het ideologisch niveau: in hoeverre streeft het zionisme naar apartheid? Ten tweede: is er sprake van feitelijke apartheid in Israël zelf en/of in de bezette gebieden? Ten derde: Is er sprake van een in wetgeving gegoten apartheid?
De zionistische ideologie ging idealiter uit van een land zonder volk waarin joden onder elkaar konden leven. Een leeg land voor joden. Dat was het oude Palestina niet. Dat werd het ook niet tijdens de onafhankelijkheidsoorlog, ondanks de verdrijving van het grootste deel van de autochtone bevolking. Het ideaal is door de langdurige bezetting en de gedeeltelijke annexatie van delen van de Westelijke Jordaanoever (Oost-Jeruzalem, Golan) verder uit zicht geraakt. Toch wordt de aanwezigheid van ruim zes miljoen Palestijnen in de zionistische visie nog steeds beschouwd als niet gewenst maar (waarschijnlijk) onvermijdelijk.

Weg voor joden, weg voor Palestijnen. Bron: mideastposts.com

De feitelijke situatie in Israël zelf komt neer op scheiding van joodse en Palestijns-Israëlische staatsburgers: fysiek, sociaal en mentaal. In die zin zijn er overeenkomsten met het apartheidsbeleid in Zuid-Afrika. In de bezette gebieden is de scheiding radicaler. De Palestijnen daar hebben geen staatsburgerschap en zij vallen onder Israëlisch militair bestuur. De overheersende partij spreekt recht, in principe militair recht. Hier zijn meer overeenkomsten met de vroegere apartheid. De actieve kolonisatiepolitiek is vanaf eind jaren ’70 en versneld na 2000 gepaard gegaan met de verdrijving van de oorspronkelijke bevolking naar Palestijnse concentratiegebieden.

Er zijn in Israël zelf enkele tientallen wetten die discrimineren naar het onderscheid joods niet-joods. Het staatsburgerschap en rechten die daaruit voortvloeien zijn voor joden en niet-joden in verschillende wetten verschillend geregeld. Dienstplicht bijvoorbeeld geldt alleen voor joden. Daaruit vloeien belangrijke verschillen voort in het latere maatschappelijke leven. In de bezette gebieden is het juridisch onderscheid ook na bijna vijftig jaar bezetting, radicaler. Er gelden aparte wettelijke systemen voor de joden en de Palestijnen die in die gebieden wonen.

Zuid-Afrika en Israël: verschillen

In Zuid-Afrika was sprake van een minderheid die een (grote) meerderheid een gelijke positie ontzegde. In Israël is de situatie oppervlakkig gezien volstrekt anders: het land heeft ongeveer 8 miljoen staatsburgers waarvan 20% niet-joden. Indien men echter de Palestijnse inwoners van bezet Oost-Jeruzalem, de Westelijke Jordaanoever en de Gazastrook meetelt (bijvoorbeeld met het oog op de mogelijkheid dat er geen levensvatbare Palestijnse staat komt) en rekening houdt met verschillende geboortecijfers, dan heeft “Groot-Israël” op korte termijn een joodse minderheid in plaats van een zeer grote joodse meerderheid. De analogie met de apartheid zou dan in de publieke opinie in het Westen meer naar voren kunnen komen.
In Zuid-Afrika was men om het systeem in stand te houden genoodzaakt om het onderscheid tussen “blanken” en anderen vast te leggen en te formuleren in termen van ‘ras’. Ook in Israël is een dergelijk onderscheid doorslaggevend voor de positie van het individu. Maar het criterium ligt niet op het gebied van onderscheid naar ras maar is van etnische aard: jood/niet-jood. In beide gevallen waren/zijn commissies (Z.-A.) respectievelijk religieuze functionarissen (Isr.) belast met individuele beslissingen in het onvermijdelijke grijze gebied: de twijfelgevallen tussen blank-niet blank en jood-niet jood. Daarbij wordt in Israël dus teruggegrepen op de religieuze traditie.

Een wezenlijk onderscheid tussen Israël en Zuid-Afrika is dat de Zuid-Afrikaanse blanken niet pretendeerden deel uit te maken van een “blanke natie” in de wereld. Blanken van buiten Zuid-Afrika hadden niet als blanke automatisch recht op staatsburgerschap. Een ander verschil, waar onder andere John Dugard op wijst voor wat betreft de bezette gebieden, is dat de bezetting ook na bijna vijftig jaar formeel een tijdelijk karakter heeft: “In principle, the purpose of military occupation is different from that of apartheid. It is not designed as a long-term oppressive regime but as an interim measure that maintains law and order in a territory following an armed conflict and pending a peace settlement.” Dit onderscheid is in de praktijk steeds meer een fictie en wordt formeel tenietgedaan als Israël overgaat tot annexaties.⁶

Men kan de systemen van Israël en Zuid-Afrika ook vergelijken langs de lijn van de strategie die werd gevolgd door de leiders van de gediscrimineerde bevolkingsgroep. Ronnie Kasrils, een Zuid-Afrikaanse jood die een militair leider werd in de verzetsbeweging ANC waarschuwde de PLO ten tijde van de Oslo Akkoorden voor het idee van scheiding (in twee staten). Hij wees erop dat het ANC destijds de Bantoestans verwierp.⁷ In dat verband is misschien relevant dat de Zuid-Afrikaanse leiders nimmer de illusie hebben gehad dat de niet-blanken verjaagd zouden kunnen worden, terwijl die gedachte in Israël nooit helemaal uit de discussie is verdwenen.⁸

Zuid-Afrika en Israël: overeenkomsten

In Israël zelf hebben de Palestijnse staatsburgers politieke rechten, met name passief en actief stemrecht. In tegenstelling, althans op het eerste gezicht, tot de situatie in het Zuid-Afrika van de apartheid. Dit verschil wordt echter sterk gerelativeerd door het feit dat als gevolg van het numerieke overwicht van joodse staatsburgers, Israël in tegenstelling tot Zuid-Afrika zijn niet-joodse staatsburgers politieke rechten kan geven, zonder dat dat leidt tot enige participatie van Palestijnen in de politieke macht.

Jimmy Carter, oud-president van de VS noemt andere overeenkomsten zonder daarbij het element racisme te betrekken op Israël:
(Carter:) I made it plain that I was not referring to racism, but simply to the desire to acquire Arab land inside Palestinian territory. And there is a total establishment imposed by Israeli powers of a separation of the two peoples from one another. I would say that in many ways the treatment of the Palestinians by the Israeli occupying forces is as onerous – and in some cases more onerous – as the treatment of black people in South Africa by the apartheid government. All Palestinians have to carry passes. When I was there monitoring elections in 2005, there were 719 roadblocks closed by concrete barriers, earth mounds or by official Israeli checkpoints. The Palestinians can’t move from one place to another. They can’t grow produce, for instance, to sell to their own people if it competes with Israeli fruit, vegetables and flowers. Gaza, which was supposed to have been abandoned, is absolutely imprisoned in a wall that the Israelis have built all around it. There are only two possible openings in that wall. One opens into the Sinai, and is open to only a few chosen people. And the other is open into Israel, and it has been closed almost all the time since the Israeli so-called withdrawal from Gaza.⁹

Overeenkomsten zijn er ook tussen het concentreren van de Palestijnse bevolking in de zogenaamde A- en B-gebieden (40% van het oppervlak van de Westelijke Jordaanoever) en de Zuid-Afrikaanse Bantoestans. Andere overeenkomsten zijn het zwak gefundeerde zelfbestuur, het op formele gronden ontkennen van de verantwoordelijkheid van Israël als bezettende macht voor het welzijn van de bevolking en de pasjessystemen. Het verschil blijft dat de zwarten in Zuid-Afrika op grote schaal werden ingezet in de blanke economie.

Een geheel andere overeenkomst ligt op religieus gebied. Er was een religieuze rechtvaardiging van de apartheid waar een deel van de blanke Afrikaners gevoelig voor was. Voor de overige blanke bevolking was deze rechtvaardigingsgrond niet of nauwelijks relevant maar was ook niet in strijd met hun economisch belang. Ook in Israël speelt de religie bij het gelovige deel van de joodse bevolking een belangrijke rol in de rechtvaardiging van discriminatie. Binnen seculier joods Israël spelen uit de godsdienst afkomstige opvattingen omtrent “het Land Israël” overigens een grotere rol dan bij seculier blank Zuid-Afrika. Sommige auteurs zoals Baruch Kimmerling, spreken zelfs over een Israëlische ‘seculiere religie’.

Racisme respectievelijk etnisch onderscheid

Het is belangrijk het verschil te benadrukken tussen racisme en het maken van etnisch onderscheid. Bij een etnische groep gaat het om een verzameling mensen die zich onderling met elkaar verwant voelen. Dat gevoel is gebaseerd op een werkelijke of veronderstelde gemeenschappelijke afkomst of stamboom. De term ras dient om mensen in te delen in groepen op basis van een aantal uiterlijke kenmerken die het gevolg zijn van genetische afkomst. Etniciteit houdt ook in het delen van bepaalde culturele eigenheden en vaak van gemeenschappelijke historische ervaringen. Sommige etnische groepen hebben ook een taal gemeen of een godsdienst. Onderscheid naar ras vormde de basis van het Zuid-Afrikaanse systeem. Etniciteit is de basis van de staat Israël. Ras is wetenschappelijk een achterhaald begrip. Een politiek denken dat zich baseert op onderscheid naar ras wordt racistisch genoemd.

Racistische opvattingen komen blijkens recente onderzoeken vrij veel voor in Israël. Er zijn verschillende factoren die invloed hebben gehad op racistische houdingen in Israël. De vergaande scheiding van joden en niet-joden. De half seculiere, half religieuze mythevorming met betrekking tot de rechtstreekse (genetische) afstamming van de joden, van het volk uit de tijden van de Thorah/het Oude Testament. De veronderstelde fundamentele vijandigheid van de niet-joden (Arabieren) in en rond Israël ten opzichte van joden in het algemeen. Het toeschrijven, onder andere in vormende instituties als het onderwijs en het leger, van negatieve eigenschappen aan Arabieren. En, de veronderstelde fundamentele onbetrouwbaarheid van niet-joden elders in de wereld (het eeuwige antisemitisme).
Het hieruit voortvloeiende racisme uit zich op verschillende manieren. In de eerste plaats tegen Arabieren, zowel in de bezette gebieden als in Israël zelf. In de tweede plaats tegen buitenlandse werknemers en illegale immigranten. Maar in de derde plaats ook tegen groepen binnen de joodse maatschappij zelf. Met name de Mizrahim, de joden afkomstig uit Noord-Afrika en het Midden-Oosten hebben al tientallen jaren te maken met racistische houdingen en discriminatie.¹⁰ Fysieke scheiding, “minderwaardigheid” van de ander en veronderstelde existentiële dreiging door de vijandige omringende massa waren ook in Zuid-Afrika belangrijke psychologische elementen voor het in standhouden van het systeem.

Literatuur:

1. Jimmy Carter. Palestine Peace not Apartheid. NY/London/Toronto/Sydney, Simon & Schuster, 2006.
2. Report of the Special Rapporteur on the situation of human rights in the Palestinian territories occupied since 1967, Richard Falk, 13-01-2014. UN Human Rights Council.
3. Russell Tribunaal, Cape Town session, 5-7 November 2011. Russell Tribunal on Palestine.
4. John Dugard. Why aren’t Europeans calling Israel an apartheid state? Aljazeera.com. 17-04-2019.
5. Kimmerling, Baruch. Zionism and Economy. Cambridge, Mass.: Schenkman Publishing Company, 1983.
6. Shamir, Ronen. The Colonies of Law : Colonialism, Zionism, and Law in Early Mandate Palestine. Cambridge, Cambridge University Press, 2000.
7. Peleg, Ilan en Dov Waxman. Israel’s Palestinians; The Conflict Within. Cambridge, Cambridge University Press, 2011.
8. Waltz, Viktoria en Jad Isaac (ed). The Fabrication of Israel. About the Usurpation and Distruction of Palestine through Israeli Zionist Spatial Planning. Author’s Edition, Dortmund, 2010.
9. Artikel: Israel: A Colonial or Post-Colonial State? Derek Jonathan Penslar, 12/01/2003.
10. Lowenberg, Anton D. en William H. Kaempfer. The Origins and Demise of South African Apartheid. Ann Arbor; The University of Michigan Press, 1998.
11. Thorn, Hakan. Anti-Apartheid and the Emergence of a Global Civil Society. New York; Palgrave Macmillen, 2006
12. White, Ben. Israeli Apartheid: A Beginner’s Guide. Pluto Press, 2009.
13. White, Ben. Palestinians in Israel: Segregation, Discrimination and Democracy. Pluto Press, 2011.
14. Wild, Petra. Apartheid und Ethnische Säuberung In Palästina. Petra Wild, Promedia Verlag 2013.
15. Bishara, Marwan. Palestine/Israel: Peace or Apartheid. New York, Zed Books, 2001.
16. Davis, Uri. ISRAEL An Apartheid State, Zed Books, 1987.
17. Zureik, Elia T. The Palestinians in Israel: A Study in Internal Colonialism. London; Boston: Routledge and Kegan Paul, 1979.
18. Taking Apartheid Apart. Uri Avnery, column Gush Shalom, 26-10-2013. (http://zope.gush-shalom.org/home/en/channels/avnery/1382707541/)
19. Convention on the Suppression and Punishment of the Crime of Apartheid; introductory note. John Dugard, New York, 30 November 1973 (https://legal.un.org/avl/ha/cspca/cspca.html)
20. Rapport “Israeli Practices towards the Palestinian People and the Question of Apartheid”, in opdracht van The Economic Commission for Western Asia (ECWA, VN), door Richard Falk en Virginia Tilley. Beiroet, maart 2017. (https://www.researchgate.net/publication/329990893_Israeli_Practices_towards_the_Palestinian_People_and_the_Question_of_Apartheid)
21. Jewish declaration of conscience. Petitie, opstellers Ronnie Kasrils and Max Ozinsky. Juni 2001. (https://www.iol.co.za/news/politics/jewish-declaration-of-conscience-launched-78160)

Sites en zoektermen:

1. Internationaal Strafhof apartheid
2. archive.adl.org apartheid analogy wrong
3. The Rights Forum apartheid
4. John Dugard apartheid
5. Russell Tribunal Israel apartheid
6. colonialism Algeria Israel

CITATEN:

1. “Israel, like South Africa, is an apartheid state.” Voormalig 1e minister van Zuid-Afrika, Hendrik Verwoerd, Rand Daily Mail, 23-11-1961.
2. “It is not logical to assert that a Palestinian Authority that is able to operate its own broadcast and print media (which spews forth hatred and incitement against Jews and Israel with impunity) or has control over the civil government of the West Bank is a new version of South Africa. Nor is the existence of Jewish communities, whose inhabitants are constantly threatened with terror, an indication of apartheid.” Jonathan S. Tobin, 12-09-2011. http://www.commentarymagazine.com/2011/12/09/one-state-solution-israel-inevitable-three/
3. “But if I am right, the occupation is not going to end and there will not be a two-state solution. That means Israel will complete its transformation into a full-blown apartheid state over the next decade. In the long run, however, Israel will not be able to maintain itself as an apartheid state. Like racist South Africa, it will eventually evolve into a democratic bi-national state whose politics will be dominated by the more numerous Palestinians. Of course, this means that Israel faces a bleak future as a Jewish state.” John J. Mearsheimer in de Hisham B. Sharabi Memorial Lecture, 30-04-2010.

Tags: APARTHEID, ETNISCH ONDERSCHEID, KOLONIALISME, OVEREENKOMSTEN, RACISME, VERGELIJKING, VERSCHILLEN, ZUID-AFRIKA