Tot voor kort was de as Verenigde Staten-Israël bepalend voor de politieke verhoudingen in het Midden-Oosten. Daar komt verandering in. China laat in toenemende mate zijn invloed gelden en Iran wordt zijn ankerpunt.
Iran, geketende regionale macht
Iran is potentieel een zwaargewicht. Het heeft zich nooit onderworpen aan koloniale machten, óók niet aan de Verenigde Staten. Zbigniew Brzezinski, adviseur van Amerikaanse presidenten in de jaren 60 tot 80, deelde Iran een centrale plaats toe in zijn boek The Grand Chessboard. Aan dat mondiale schaakbord speelden volgens Brzezinski twee partijen: Washington en Moskou. In ‘De Opkomst van het Oosten, van Haroon Sheikh uit 2016 is Moskou vervangen door China, maar de belangrijke rol van Iran is gebleven. Vanaf de jaren 90 hebben de VS en Israël gepoogd Iran economisch te ruïneren – en met succes. Daarmee is voorkomen dat het land een rol van betekenis heeft kunnen spelen in het Israëlisch-Palestijns conflict.
Vanaf 6 juli j.l. berichtten Amerikaanse media met verwijzing naar geheime bronnen over een ‘military element with enormous global security implications’, dat Iran en China hebben opgenomen in een ‘immense’ overeenkomst met een looptijd van vijfentwintig jaar.
India sloot volgens de FAZ al eerder een enigszins vergelijkbaar akkoord met Teheran maar werd door de Verenigde Staten teruggefloten en met extraterritoriale wetgeving (sanctiedreiging) gedwongen afstand van Iran te nemen. Ook Europa had graag de economische betrekkingen met Teheran aangehaald, maar moest vanwege de sanctiedreiging machteloos tegenspartelend terugvallen op een minimaal soort ruilhandel. Dat is jammer, want de vooruitstrevende krachten in Iran hebben niets met China en des te meer met Europa.
In de armen van China gejaagd
Sheikh illustreert in een column in de NRC de oplopende spanning rond Iran. Tussen 25 juni en 9 juli deed zich een serie van tien explosies voor bij Iraanse militaire bases, nucleaire faciliteiten, havens en medische centra. Sheikh: “Trump heeft eerder de CIA vrij spel gegeven om cyberaanvallen uit te voeren op landen als Iran …” en “… al wordt ook naar Israël gewezen.” Een grootschalige cyberaanval, dader onbekend.
Op 11 juli publiceerde de New York Times uit de overeenkomst die de krant via anonieme bronnen toegespeeld kreeg: ‘It represents a major blow to the Trump administration’s aggressive policy toward Iran’, schreef de NYT. En: ‘The draft agreement with Iran shows that unlike most countries, China feels it is in a position to defy the United States, powerful enough to withstand American penalties.’ Anders dus dan Europa en India.
Moet Europa kiezen?
In de geopolitieke strijd die losbrandt zullen veel landen moeten kiezen: voor of tegen Washington, voor of tegen China. Beide grootmachten, VS en China gebruiken de internationale handel als drukmiddel om landen aan hun zijde te krijgen. Europa kan zich, met zijn economie waarvan zijn nationale verzorgingsstaten afhankelijk zijn, het verlies van één van beide markten niet veroorloven. De VS hebben meer grip op Europa dan China. Althans tot nu toe, want ook die verhouding is aan verandering onderhevig. De vraag is welke strategie Europa gaat volgen en welke invloed het kan uitoefenen. Een ontwikkeling waarbij de Europese Unie zich ten opzichte van Washington meer ruimte verschaft om een eigen politiek te voeren, is al gaande. Die inspanningen richten zich op de directe omgeving van de Europa.
Een heel recent voorbeeld. Een week geleden vond bijna een militaire confrontatie plaats tussen Griekenland en Turkije, een kleine oorlog dreigde (Caroline de Gruyter, NRC, 1 aug. j.l.). Het gaat om de energievoorraden in de Middellandse Zee. Angela Merkel intervenieerde en met succes. Erdogan schijnt gevoelig te zijn geweest voor de dreiging met Europese sancties. Griekenland – dat al een deal heeft met Israël – ging akkoord met onderhandelingen. Een actievere politieke rol van de EU ten opzichte van Israël is dan niet ver meer. Israël? Dat land is economisch zeker zo afhankelijk van Europa als Turkije maar het kon zich ten opzichte van de EU tot nu toe alles veroorloven. Er zijn dus hefbomen voor Europese politiek.
Een nieuw Groot Schaakspel
Een paar dagen geleden wijdde de FAZ een hoofdredactioneel commentaar op pagina een (‘Eine Nahöstliche Seitenstraße?’) aan de oprukkende Chinese invloed, richting Midden-Oosten en de Middellandse Zee, via Iran. Aanleiding was het bericht over de hierboven vermelde overeenkomst tussen Teheran en Peking. In het oostelijk Middellandse Zeegebied pacht of exploiteert China overigens nu al tien havens in zes landen, waaronder Griekenland en Israël. De FAZ voorspelt dat China verder het Midden-Oosten ingezogen zal worden en dan dus ook niet met iederéén bevriend kan blijven. Israël bijvoorbeeld kan zich onmogelijk verwijderen van de Amerikaanse macht.
Het Grote Schaakspel van Brzezinsky is weer begonnen, met deels andere spelers, ook dichter bij Europa en met Israël als één van de stukken op het bord.
foto: Zbigniew Brzezinski en Deng Xiaoping brengen een toast uit; Washington, 1979 (van het bezoek werd een documentaire film gemaakt ‘Mr. Deng Goes to Washington’)