Fundamentalisme met en zonder macht

Door: Jan Schnerr - Geplaatst op: 1 november 2020

De discussie over moslimfundamentalisme is weer helemaal terug. In het centrum staan nu de Franse politiek en een diffuse vijand die een tegenkruistocht begint vanuit de Franse voorsteden. Niet lang geleden waren de hoofdrolspelers in de ‘war on terror’, Washington, het Pentagon en sektarische leiders in Irak en Afghanistan. Nu komen wij dichter bij onze eigen politieke omgeving: Europa en het Midden-Oosten en de oorlog tegen de ‘islamistische ideologie’. Een volgende stap zou kunnen zijn dat wij de omschrijving van het probleem verbreden: fundamentalisme in de drie godsdiensten die elkaar in Europa tegenkomen.

Parijs en Nice

De moord in een Parijse straat op een leraar door een 18-jarige Tsjetsjeen was een gruwelijke gebeurtenis. Daarna kwam Nice. De eerste reactie van de Franse staat bij monde van de president is hard en duidelijk en dat is juist in deze situatie. “Er is meer publiek gezag nodig”, schreef politicoloog Jan Zielonka. Wij mogen hopen dat vervolgens de reactie van de staat op het fundamentalisme in de banlieus effectiever wordt dan in de afgelopen jaren. In vergelijking met Duitsland en zeker ook met Nederland is het woningbouwbeleid en de ruimtelijke ontwikkeling in de grote Franse steden uit oogpunt van integratie rampzalig. Het onderwijs faalt als voertuig voor integratie en dan is er nog het onvermogen om te erkennen dat het tijdens de dekolonisatie van Algerije fout is gegaan (één miljoen doden, het verleden is nog springlevend onder Algerijnse Fransen).

Pascal Bruckner, niet een doorsnee Parijse intello wijst op het slappe Franse beleid ten aanzien van de islamistische netwerken: de Wahhabisten (miljarden uit Saoedie-Arabië), de moslimbroeders (geld uit Turkije en Qatar) en de salafisten. De linksen en groenen hebben het druk met antiracisme, antikolonialisme en identiteitspolitiek en nemen ‘de moslim’ mee als slachtoffer. Dat helpt niet, dertig procent van de jongere moslims ziet de Franse staat als vijand. Bruckner maakt een wat verbitterde indruk (FAZ, 27 nov.) maar dat wil niet automatisch zeggen dat hij ongelijk heeft.

Macron, Erdogan: twee showmasters

Macron’s presidentsschap is ingebed in democratische instituties. Dat geeft hem uiteindelijk een andere verantwoordelijkheid dan zijn Turkse opponent. Beiden zijn de erfgenaam van een koloniaal rijk, beiden hebben als president een onaantastbare positie, hebben thuis enorme verwachtingen gewekt en allebei hebben zij het probleem dat die vergezichten aan de overzijde van een diep dal liggen. Dat knaagt aan de steun onder het volk. In een presidentieel systeem is er een bekende uitweg: zoek een vijand, desnoods een symbolische. In dat diepe dal ligt intussen de hamvraag te wachten op een antwoord: is het probleem voor Europa nu het moslimfundamentalisme of het fundamentalisme in de drie godsdiensten waar wij Europeanen mee te maken hebben: de christelijke variant, het fundamentalisme in de islam respectievelijk in het judaïsme? Maar … christenen en joden plegen in Frankrijk geen aanslagen, aldus Bruckner. Misschien dat hier zijn boosheid hem blind maakt voor wat iets verderop gebeurt: in de voortuin van Europa, het nabije Midden-Oosten. Daar waren en zijn de Amerikaanse, Israëlische en ook Franse legers actief in operaties die zonder politieke steun uit fundamentalistische (niet-moslim) hoek niet mogelijk waren. De oogst: jonge moslim-fundamentalisten zonder macht.

Fundamentalisten in VS

In de VS is het christelijk fundamentalisme, de ‘zwijgende meerderheid’ van de jaren ’70 in de vorige eeuw, een kongsi aangegaan met de macht. Dat leidde dus ook tot geweld maar wel ver weg. De evangelicals in de VS hebben zich vanaf ongeveer 1980 ingewerkt in de Republikeinse Partij. De RP kan in de Verenigde Staten geen verkiezingen meer winnen zonder de evangelicals naar de mond te praten. Ook als Trump komende dagen de presidentsverkiezingen verliest dan zijn wij niet verlost van de deze invloedrijke fundamentalisten. Ook zonder Trump is de rechterlijke macht – niet alleen het Hooggerechtshof! – voor zeker tien jaar in een aartsconservatieve stand gezet. Biden als president? Zijn vergezicht: stijging minimumloon, Obamacare, belasting voor de rijken, protectionistische handelspolitiek, meer banen, enzovoort. Dat wordt moeilijk om te realiseren. De fundamentalisten wachten op het falen van de straks ruim tachtigjarige president.

Ultra-orthodox in Israël

De orthodox-joodse bevolking, vooral het meest fundamentalistische deel ervan – de ultra-orthodoxen – heeft nu al aanzienlijke politieke macht en die blijft groeien, om drie redenen. In de eerste plaats wordt de ideologische fundering van het exclusief joodse karakter van de staat Israël steeds meer afhankelijk van het orthodoxe judaïsme nu de Europese jodenvervolging in de tijd verder terug ligt. De ‘ultra’s’ hebben zich verzoend met de staat en vormen nu zelfs de ruggengraad van de kolonistenbeweging. Ten tweede hebben de niet-religieuze Israëlische joden een soort ‘seculiere staatsreligie’ geïnternaliseerd1Kimmerling, Baruch. The Invention and Decline of Israeliness. State, Society, and the Military. University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London, 2001. De weerstand tegen de orthodoxie blijft daardoor beperkt tot praktische ergernissen over de regels rond de sabbathrust en vrijstelling van legerdienst voor de ultra’s. In de derde plaats groeit het aantal ultra-orthodoxen in Israël explosief: van 9,9% van de bevolking in 2009 tot 14,0% in 2024, ofwel bijna 17% van uitsluitend de joodse bevolking. De scenario’s voor de verdere toekomst zijn extremer.2https://www.jns.org/the-future-of-israels-haredi-population-is-it-growing-or-shrinking/ 08/04/2020 (While the Central Bureau of Statistics estimates that the “haredi” population will grow to be 50 percent of the total Jewish population by 2059, a new report by the Israel Democracy Institute shows that between 2005 and 2016, there was a decrease in childbirth of exactly one child per such family, from 7.7 children per woman to 6.7 children per woman.) In het leger gaat het harder: in 1990 was 2,5 % van de officieren orthodox joods, in 2016 naar schatting 30 tot 40%. Hoe dan ook, ‘The Ultra-Orthodox Will Determine Israel’s Political Future. Netanyahu’s embrace and the left’s hostility have made the fast-growing Haredi Jewish population the right’s most reliable constituency’.3Foreign Policy, Gol Kalev, 17 april 2019. (https://foreignpolicy.com/2019/04/17/the-ultra-orthodox-will-determine-israels-political-future-haredi-likud-netanyahu-shas-deri-utj/

De diaspora

Als het over de politieke macht van de orthodoxie in Israël gaat, dan moet de situatie in de ‘diaspora’ in de beschouwing betrokken worden. Dertig jaar geleden werd het aantal orthodoxe joden geschat op wereldwijd 1.500.000. Daaronder waren 550.000 ultra’s van wie de helft in Israël. In 2006/2007 waren er alleen in de VS 468.000 ultra-orthodoxen en die gemeenschap bleef sindsdien snel groeien. Dat heeft dezelfde reden als in Israël: een zeer hoog geboortecijfer. In de VS en Groot-Brittannië zullen deze groepen volgens onderzoek aan de Universiteit van Manchester rond het midden van deze eeuw meer dan de helft van het jodendom uitmaken. De laatste jaren trekken in de VS Israël-kritische stemmen onder seculiere en liberaal-religieuze joden in de VS veel mediale aandacht. Inderdaad een nieuw geluid in de Amerikaanse politiek als het gaat om Israël. Maar het zijn ook de kringen waar geloofsafval en gemengde huwelijken om zich heen grijpen. Ook in de joodse gemeenschappen buiten Israël hebben de (ultra-) orthodoxen dus de toekomst.

Conclusie

De moorden in Frankrijk leiden Pascal Bruckner tot de eis dat nu de islamistische netwerken en hun geldbronnen in kaart moeten worden gebracht. Dat klinkt als statistiek maar wordt een herculestaak als daarbij tegelijk de rechtsstaat intact moet blijven. De Parijse intelligentia, altijd prominent aanwezig in de media zou zijn povere track record (Duitse bezetting, Algerije, communisme, ‘war-on-terror’) kunnen opvijzelen door de president te helpen de eenzijdige focus op moslimfundamentalisme te verbreden.